Baranda u paleti pastelnih boja
Baranda je izgrađena po vojnim planovima za zaštitu južnih granica Austro-Ugarske. Države su se menjale, a kuće su i ovih dana obojene paletom svih pastelnih boja.
Česma u centru Barande
Baranda je izgrađena 1775, kao jedno od vojnih naselja (bez kolonističkog dela) u okviru Banatske vojne granice. Prvi stanovnici bili su srpske nacionalnosti i naseljeni su u periodu 1775-1785. Baranda je građena po detaljnim planovima kapetana Veglera. Topologija naselja predvidela je:
- Naselje je pravilnog, pravouganog oblika.
- Ulice se seku pod pravim uglovima. Širina glavnih ulica je oko 38 m, a sporednih 10–23 m.
- Placevi domaćinstava pravilnog su oblika i približnih površina. Standardne dimenzije parcela su 17 X 34 m (oko 20 ari). Deo placa iza kuće, koristi se za privredne objekte, baštu i voće.
- Seoske kuće su dvosobne, površine 34,8 m2. Zidovi su od nabijene zemlje. Temelji, ojačanja i dimnjacima su od pečene, ili nepečene cigle i sa trščanim krovovima.
Estetika tradicionalne arhitekture u Barandi
Tokom vremena, arhitektura privatnih i javnih objekata menjala se, ali tipologija je ostajala ista. Pretežno se zadržala do šezdesetih godina XX veka. Podjednako je uočljiva na stambenim zgradama gradskog tipa i na seoskim kućama.
Gradski tip stambene kuće u Barandi
Iako se Baranda nalazi relativno blizu Beograda i Pančeva, izostao je agresivan uticaj arhitektonski nedefinisane i haotične gradnje sa periferija većih gradova. Svakako, postoje primeri narušavanja arhitektonskog i vizuelnog identiteta Barande. Međutim, činjenica je da je veliki broj kuća u Barandi zadržao svoj prvobitni oblik, dimenzije, izgled i fasadne ukrase.
Gradski tip prizemne stambene kuće u Barandi
Gradske kuće građene su najčešće u centru i u blizini centra. One druge, seoske, građene su na periferiji, prema seoskim njivama, pašnjacima i barama.
Starija seoska kuća
Prepoznatljivi stilski elementi uličnih fasada nekadašnjih kuća u Barandi zadržali su se i do sedamdesetih godina XX veka.
Tradicionalna seoska kuća iz 1965. godine
Poslednjih decenija, kao što je slučaj i u drugim selima i manjim gradovima u Srbiji, broj stanovnika sve je manji. Međutim, za razliku od mnogih naselja, vlasnici svoje kuće u Barandi čuvaju i redovno održavaju.
Seoska kuća u Barandi
Ulične fasade najčešće su u dobrom stanju i sveže okrečene. Kada su osunčane, paleta pastelnih boja fasada običnih, seoskih kuća, gradi jedinstvenu ambijentalnu celinu.
Panorama jednog sasvim običnog sokaka u Barandi
Javni objekti
U vreme nastajanja sela u centru Barande, pored administrativnih, državnih objekata, izgrađene su škola i crkva. A po pravilima uređenja banatskih naselja, u centru sela obavezan je prostrani park.
Pripreme za izgradnju crkve počele 1803. godine, kada su meštani uputili molbu nadležnoj vlasti u Budimu da "sakupljenu pomoć od 1000 forinti upotrebe za izgradnju crkve". Sasvim je moguće da je zahtev usvojen, pa je sa tim, i uz još neki drugi novac, crkva svetog Nikole završena 1814. godine. (Detaljna priča o crkvi u Barandi)
Crkva svetog Nikole u Barandi
U arhivskim dokumentima škola se prvi put pominje 1825. godine. Prvobitna zgrada nije sačuvana.
U istoriji Barande dešavali su često, a posebno leti, požari. Zato je 1889. godine osnovano Dobrovoljno vatrogasno društvo (DVD). Zgrade vatroganih društava u Banatu građene su po tipskim projektima. Obezbedile su prostor za boravak vatrogasaca, garaže i prepoznatljiv toranj, sa širokim pogledom na naselje. Zgrada DVD u Barandi očuvana je. Čini se da je, pored osnovne funkcije, privlačna scenografija za neke od skorašnjih filmskih projekata.
Zgrada Dobrovoljnog vatrogasnog društva u Barandi
U godinama posle II svetskog rata, Prvi petogodišnji plan uključio je, između ostalog, izgradnju više od 1400 zadružnih domova na teritoriji Jugoslavije. Dugo zatim, zadružni domovi bili su centar opismenjavanja i kulturnog života meštana. Jedan od njih izgrađen je i u Barandi. Kada je naziv "zadružni dom" zazvučao dekadentno, preimenovan je u "dom kulture". Zatim su domovi kulture postajali "centri za kulturu". Nažalost, svaka promena imena umanjila je njegovu ulogu i kulturni uticaj u naselju. U bilo kom slučaju, zahvaljujući društvenom značaju i doprinosima, zadružni domovi potpuno prevazilaze bilo koje ideološke konotacije i zaslužuju da budu trajno sačuvani.
Nekadašnji zadružni dom i bista narodnog heroja Olge Petrov
U dvorištu zadružnog doma u Barandi, 9. maja 1954. godine, otkrivena je bista narodnog heroja Olge Petrov (1920-1942).
Crtice iz prošlosti Barande
Kako vreme prolazi, neki obični, svakodnevni događaji postaju značajni i deo su autentične istorije mesta. Deo pisanih tragova iz prošlosti Barande sačuvan je u istorijskim arhivima:
1929 - Često se dešava da su susedna mesta u sporu. Tako se 1929. godine Baranda sporila sa Glogoljem i Sefkerinom jer su prisvojili rit "Komarovo". Ostalo je nepoznato ko je dobio spor.
1930 - Rađena je parcelacija agrarnog zemljišta u opštinama Baranda, Opovo, Čenta, Orlovat i Uzdin.
1932 - Ambulantna komisija za likvidaciju agrarne reforme iz Velikog Bečkereka tražila je od Dunavske banovine ovlašćenje da obezbedi putne naloge za utvrđivanje objekata veleposeda i malih poseda na teritoriji Barande i Čente.
1932 - Na području Barande proširile su se zarazne bolesti slinavka i šap. Epidemije konačno su prestale u decembru 1932, o čemu su izvešteni Sresko načelstvo u Kovačici i Dunavska banovina.
1945-1946 - Urađeni su spiskovi kolonista i lica, čije su molbe za kolonizaciju odbijene u mestima Baranda, Banatski Brestovac i Banatsko Novo Selo.
1946 - Okružni agrarni sud doneo je odluke o utvrđivanju objekata agrarne reforme i eksproprijacija zemljišta u mestu Baranda.
1946 - Urađen je spisak porodica sa posedom do sedam jutara, ili bez zemlje u Barandi.
1954, 9. maj - U dvorištu zadružnog doma u Barandi, 9. maja 1954. godine, otkrivena je bista narodnog heroja Olge Petrov (1920-1942).
1956-1958 - Urađen je Izveštaj o radu osnovne škole u Barandi, koji je obuhvatio: početak, I polugodište i kraj školske godine
Baranda ovih dana
Zahvaljujem se:
- Ministarstvu kulture i informisanja Republike Srbije, koje je finansijski podržalo projekat "Zabroravljena arhitektura banatskih sokaka".
- Etnografskom muzeju u Beogradu na stručnoj pomoći.
- Zahvaljujem se stanovnicima, koje sam upoznao, ili nisam sreo, na lepim kućama i sačuvanom, slikovitom ambijentu mesta.
Stavovi autora teksta i fotografija nužno ne izražavaju stavove Ministarstva kulture i informisanja RS i ustanova, koje su pomogle realizaciju projekta.
