Opovo od vremena Banatske vojne granice do danas

Opovo je sačuvalo Gradski park, neko je ukrao i uništio dva dečaka, a borba za vilu Mis Helena je u toku.

Panorama Opova, novembar 2022.

Opovo je, prema austrijskim podacima iz 1773. godine, regulisana starosedelačko naselje, koje je 1767. uključeno u Banatsku vojnu granicu. Organizovano je kao jedinstveno naselje za koloniste i starosedeoce, sa zajedničkim trgom. Nemački naziv naselja bio je Königsdorf.

Banatska vojna granica formirana je polovinom XVIII veka, sa ciljem da se zaštite južne granice austrijskog carstva od očekivanih napada Turske. Plan je bio da se, u području prema Dunavu, obezbede stajaće vojne jedinice. Realizacija plana uključila je strateško zasnivanje naselja i kolonizaciju graničara. Važeći propisi odredili su topologiju mesta, objekte koje je trebalo izgraditi, kao i tipologiju javnih i privatnih objekata.

Centar Opova, novembar 2022.

Urbanistički plan kapetana Veglera predviđao je da se naselje obrazuje u obliku pravougaonika. Urbanističko uređenje naselja nalagalo je da se u centru izgrade javni objekti, koji će zadovoljiti svakodnevne potrebe stanovnika. Po pravilu, u centru je vojno vežbalište, a okolo su administrativni, obrazovni, zdravstveni, verski objekti i slično.

Nekadašnje vojno vežbalište preuređeno je u Gradski park

Ceneći značaj graničarskih jedinica, graničarskim mestima i graničarima obezbeđene su nacionalne, statusne i materijalne privilegije. Među prvim objektima, koji se grade, bile su škole i crkve. U vreme vojne jurisdikcije u Opovu radile su srpska i nemačka škola, a kasnije i rumunska.

Jedna od stogodišnjih administrativna zgrada

Uvažavajući nacionalnu i versku pripadnost stanovnika, u Opovu izgrađene su, jedna naspram druge, pravoslavna i katolička crkva.

Katolička i pravoslavna crkva

Pravoslavna crkva Svetog Nikole građena je u periodu od 1829. do 1831. godine. Značajni radovi na obnavljanju i zaštiti crkve izvedeni su 1928. godine, povodom stogodišnjice izgradnje. Crkva je proglašena za kulturno dobro.

Detalj crkve Svetog Nikole

Pravoslavna crkva Svetog Nikole

Sadašnja katolička crkva Blažene Device Marije završena je 1776. godine. Oštećenja, nastala tokom Mađarske revolucije, sanirana su 1850. godine.

Katolička crkva Blažene Device Marije

Vremenom, nakon ukidanjaVojne granice, postojeća vežbelišta pretvorena su u gradske parkove. Dok nam u Beogradu, Novom Sadu i drugim našim gradovima otimaju naše stogodišnje parkove, a po njima grade različite arhitektonske promašaje, Gradski park u Opovu uspeva da izdrži sadašnje vreme. Postao je i ostao je prostor, namenjen za kulturne sadržaje.

Centralno mesto zauzima Galerija "Jovan Popović". U prostoru parka, pored galerije, do 2011. nalazilo se nekoliko skulptura. Bio je postavljen Meštrovićev "Pali anđeo".

Skulptura Ivana Meštrovića: Pali anđeo ispred Galerije Jovan Popović (snimljeno novembra 2010)

U blizini bile su i dve bronzane skulpture Simeona Roksandića: “Dečak koji vadi trn“ i “Dečak koji igra klikere“. Nažalost, jedne noći, početkom 2011. obe skulpture su ukradene i pretopljene.

Simeon Roksandić: Dečak koji vadi trn (snimljeno novembra 2010)

Priča još je tužnija kada se zna da je skulptura, sa dečakom koji igra klikere, posvećena Milanu Gioševu, dečaku koga su 1944. ubili nacisti.

Simeun Roksandić: Dečak koji igra klikere (snimljeno novembra 2010)

Te iste noći, boreći se sa dečacima, lopovi nisu imali vremena da ukradu skulpturu "Devojka sa harfom", delo Sretena Stojanovića. Ovih dana na svom je mestu, pored ulaza u Galeriju. Nakon tih događaja, Meštrovićeva skulptura preseljena je u Beograd, na Kalemegdan.

Sreten Stojanović: Devojka sa harfom (snimljeno novembra 2022)

Vekovima unazad ni jedan rat nije zaobišao Opovo. U drugom delu Gradskog parka podignuti su spomenici žrtvama. Dominira dvostrani obelisk sa bronzanim reljefima, koji su građani Opova postavili 1964. godine. Na jednoj strani je prikaz boraca iz Balkanskih i Prvog svetskog rata, na drugoj je prikaz boraca iz Drugog svetskog rata.

Reljef posvećen žrtvama Prvog svetskog rata

Reljef posvećen žrtvama Drugog svetskog rata

Malo dalje, 1968. godine otkriven je spomenik Radovanu Ćosiću Bati.

Spomenik Radovanu Ćosiću Bati (1968)

Verujući da je došlo mirnije vreme, građani Opova, zahvalni svojim precima, podigli su divan, veseo spomenik ponekad dobroćudnom, banatskom Lali.

Spomenik banatskom Lali u Gradskom parku

Izgradnja vojnih naselja u vreme formiranja Banatske vojne granice vršena je po unapred propisanim urbanističkim planovima. Po topologiji, naselja se grade u obliku pravougaonika. U centru je vojno vežbalište, okolo su javni objekti. Osim administrativnih objekata, u centru se grade crkve, škole, zdravstveni objekti.

Zgrada Opštine Opovo

Propisane su širine glavnih i sporednih ulica. Ulice se seku pod pravim uglovima, što se do danas zadržalo.

Panorama Opova

Jedno od osnovnih pravila nalagalo je da kuće budu ušorene. Da se grade u nizu, uz ulicu. Prema položaju ka ulici, predviđena su tri tipa kuća: kuće na ćošku, kuće po širini (na brazdu - užom stranom graniče se sa ulicom) i kuće, koje se dužom stranom graniče sa ulicom. U godinama regulacije, građene su tipske dvosobne kuće, sa zidovima od nabijene zemlje i trščanim krovovima. Temelji su bili ojačani, a dimnjaci su bili od pečene, ili nepečene cigle. Planirana površina kuća bila je 34,8 m2. 

Kuća na ćošku i kuća u nizu

Luksuznije kuće građene su bliže centru. Plastični ukrasi na uličnoj fasadi jedan su od prepoznatljivih elemenata arhitekture kuća gradskog tipa. Najčešće se javljaju floralni i geometrijski motivi. Kod kuća, koje se dužom stranom graniče sa ulicom, širina placa nije uvek bila dovoljna i za kapije. Zato su ulaz u dvorište i kapija često sastavni deo kuće, a mala i velika kapija čine celinu.

Kapija, kao deo kuće i plastični ukrasi na fasadi

Jedinstvenom arhitekturom i lepotom ističe se vila "Mis Helena", smeštena je kraj Gradskog parka, u centru Opova. Sagradili su je Melanija i general Milan Manojlović, posle Prvog svetskog rata. (izvor: Glas Opova, 21.2.2018)

Vila Mis Helena (snimljeno u novembru 2010. godine)

Fasada vile Mis Helena ukrašena porodičnim grbom i orlom koji poleće (snimljeno u novembru 2010. godine)

Posle stotinak godina od izgradnje, sasvim je izvesno da su potrebne popravke i renoviranje. Započete radove je, iz nekih razloga 2022. godine, zaustavila građevinska inspekcija. U bilo kom slučaju, rešenje je da se vili Mis Helena vrati prvobitni izgled. Polazeći od istorije porodice Manojlović, jedina logična i pravična namena obnovljene vile je prezentacija kulturnih sadržaja. I naravno, vila mora da ostane u vlasništvu građana Opova, jer oni to zaslužuju.

Vila Mis Helena (snimljeno u novembru 2022. godine)

Detalj fasade vile Mis Helena (snimljeno u novembru 2022. godine)

U delovima sela, prema periferiji, njivama i ritovima, važila su ista pravila gradnje i tipologije kuća. Iako su te kuće često bile skromnije, podjednako su lepe.

Tradicionalna banatska kuća iz 1934.

Uređenje naselja predviđalo je da kuće od ulice budu odvojene drvoredom lipa, kestena, ili oraha.

Panorama Opova (snimljeno novembra 2010)

Nezavisno od država i imena, urbanističko uređenje mesta i banatska arhitektura delimično su opstali do ovih dana.

Tradicionalna banatska kuća

Stanovništvo banatski sela najčešće se bavilo i bavi poljoprivredom. Upravo zato, obavezni deo domaćinstva je koš. Iz praktičnih razloga, koševi za kukuruz građeni su do ulice, a u liniji sa kućom. Veličina koša pokazuje broj lanaca oranica, koje domaćinstvo obrađuje.

Seosko domaćinstvo sa košem

Kako vreme prolazi, neki sasvim obični, svakodnevni događaji postaju značajni i deo autentične istorije mesta. Deo vesti iz prošlosti Opova sačuvan je istorijskim arhivima. Zabeleženo je da je 1862. godine u Opovu osnovano Srpsko društvo diletanata - za pozorišna predstavljanja, koje je priređivalo za publiku pozorišne predstave, sa humanim ciljevima.

Jesenja panorama Opova

Agrarne reforme i kolonizacije dešavale su se periodično u Banatu vekovima. Poslednje su bile nakon I i posle II svetskog rata, a izuzetno važna dokumentacija sačuvana je istorijskim arhivima. Prava vlasništva u korist kolonista prenošena su od 1919, pa do pred Drugi svetski rat. U 1946-1948. rađeni su pregledni planovi i skice kolonije i atara Opovo, sa grafičkim i tabelarnim prikazima kuća i zemljišta nadeljenih kolonistima.

Tokom 1930. učvršćivani su rečni i ritski nasipi. Iz tog perioda sačuvana je žalba grupe radnika zaposlenih u građevinskom preduzeću "Batinjol", koje radi na ritskom nasipu Opovo. Žalba je upućena Petru Živkoviću, predsedniku Kraljevske vlade, zbog nepravilne isplate ostvarene zarade i grubog ponašanja žandarma prema njima.

Rukavac Tamiša na periferiji Opova

U novembru 1932. stanovnici većeg dela Banata, uključujući i Opovo, imali su ozbiljne probleme. Širile su se stočne bolesti slinavka i šap. Srećom, krajem decembra epidemija je okončana.

Kada se završio Drugi svetski rat, nova Jugoslavija suočila se sa uništenom privredom, komunikacijama i srušenim gradovima. Istovremeno, veliki procenat stanovništva bio je nepismen, a zemlji su bili potrebni stručnjaci svih specijalnosti. Osnivani su analfabetski tečajevi i škole. U tim godinama u Opovu je počela da radi Škola učenika u privredi.

Motiv iz Opova

Ovo je bio deo običnih, ili važnijih vesti od pre stotinak godina. Ako se sačuvaju neke današnje, sasvim obične, biće nekada sigurno zanimljive.

 

---

Zahvaljujem se:

• Ministarstvu kulture i informisanja Republike Srbije, koje je finansijski podržalo projekat "Zabroravljena arhitektura banatskih sokaka".
• Etnografskom muzeju u Beogradu na stručnoj pomoći.
• Zahvaljujem se stanovnicima, koje sam upoznao, ili nisam sreo, na lepim kućama i sačuvanom, slikovitom ambijentu mesta.

Stavovi autora teksta i fotografija nužno ne izražavaju stavove Ministarstva kulture i informisanja RS i ustanova, koje su pomogle realizaciju projekta.