Orlovat iz vremena Vojne granice i posle
Orlovat je osnovan kao jedno od vojnih naselja prema granici sa Turskom. Planiranje i urbanizacija mesta rađeni su po pravilima izgradnje naselja u okviru Vojne granice. Počev od tog perioda upamćene su važne i manje vesti, koje su se širile sokacima.
Izuzetna lepa arhitektonska celina
Orlovat je u Vojnu granicu uključen je 1773. Organizovano naseljavanje Orlovata odvijalo se u periodu od 1738. do 1768. godine. Kolonizacija je mogla da počne tek kada se izgrade svi javni i privatni objekti, potrebni za svakodnevni život kolonista. Na podužem spisku, između ostalog, bili su administrativni objekti, škola, crkve, zanatske radionice, javne česme, učiteljski i doktorski stanovi i slično.
Zgrada Graničarske straže iz 1869.
Nezavisno od država i imena, urbanističko uređenje mesta i banatska arhitektura delimično opstali su do ovih dana. Naselja i tipologija objekata rađeni su po propisima, koji su važili za oblast Vojne granice u Južnom Banatu počev od druge polovine XVIII veka.
Urbanističkim planom predviđeno je da se naselje obrazuje u obliku pravougaonika. Određena je širina glavnih i sporednih ulica. Širine ulica morale su da obezbede prohodnost za potrebe svakodnevnih aktivnosti. Ulice se seku pod pravim uglovima, što se do danas zadržalo.
Panorama Orlovata
Prvo, osnovno urbanističko pravilo nalagalo je da kuće budu ušorene. Da se grade u nizu, uz ulicu. Rastojanje između kuća i objekata trebalo je da bude dovoljno veliko, da se spreči lako širenje požara.
Jedna od seoskih ulica
Prema položaju ka ulici, predviđena su tri tipa kuća: kuće na ćošku, kuće po širini (na brazdu - užom stranom graniče se sa ulicom) i kuće, koje se dužom stranom graniče sa ulicom.
Švapska kuća na ćošku
Luksuznije kuće građene su bliže centru. U delovima sela prema periferiji, njivama i ritovima važila su ista pravila gradnje i tipologije kuća. Samo su te kuće bile skromnije.
Lepa starija kuća, s klupom na sokaku
Propisani arhitektonski uslovi zadržali su se i poštovani su do sedamdesetih godina XX veka. Do tog vremena izgled postojećih kuća nije menjan, a nove su građene po istim, vekovnim pravilima.
Orlovatske kuće ovih dana
Dešava se, naravno, da su neke od viševekovnih kuća dotrajale, pa se njihov životni ciklus završava. Dešava se, takođe, da u nekim kućama vlasnici više ne žive. Iskustvo je pokazalo da kuća, u kojoj se ne živi, počinje za nekoliko godina da se obrušava.
Tradicionalna banatska kuća
Javni objekti i spomenici
Urbanističko uređenje naselja nalagalo je da se u centru izgrade javni objekti, koji će zadovoljiti svakodnevne potrebe stanovnika. Po pravilu, u centru je park, a okolo su administrativni, obrazovni, zdravstveni, verski objekti i slično.
Jedan od prvih javnih objekata u Orlovatu bila je pravoslavna Vavedenjska crkva, izgrađena krajem 1744. godine. Početkom 1770, pored seoskog parka, završena je nova crkva. Današnja crkva Vavedenja Bogorodice građena je u periodu 1924-1927. po projektu našeg vrhunskog arhitekte Dragiše Brašovana (1887-1965). Za razliku od modernističkog paviljona, koji je Brašovan projektovao za predstavljanje Srbije 1929. na Svetskoj izložbi u Barseloni, crkva u Orlovatu zasnovana je na tradicionalnom, vizantijskom konceptu. Izgrađena je pored parka, u centru Orlovata.
Crkva Vavedenja Bogorodice izgrađena je po projektu Dragiše Brašovana
Sticajem okolnosti, na istom mestu i u isto vreme srela su se dva umetnika. Brašovanov projekat upotpunio je Uroš Predić, rođen 1857. u Orlovatu, koji je oslikao ikonostas.
Ikonostas, delo Uroša Predića
Zgrada za smeštaj Graničarske straže izgrađena je 1869. godine. Međutim Vojna granica ukinuta je već 1872. godine, pa zgrada više nije imala vojnu namenu.
Zgrada Graničarske straže iz 1869.
Posebni događaji u Orlovatu bili su otvaranje pruga Pančevo - Zrenjanin (1894) i Novi Sad - Orlovat, koja završena 1899. godine, nakon izgradnje mosta na Tisi. Tada su u Orlovatu izgrađene dve železničke stanice: Železnička stanica Orlovat stajalište (1894) i Železnička stanica Orlovat (1899).
Železnička stanica Orlovat stajalište
Železnička stanica Orlovat
U Orlovatu bilo je više javnih česmi. Između ostalih, u septembru 1929. odobreno je bušenja arterskog bunara u Gradskom parku, pored Opštinske kuće.
Nekadašnji arterski bunar
Od osnivanja sela, meštani Orlovata stradali su u ratovima. U Gradskom parku podignuto je nekoliko spomenika. Stanovnici Orlovata podigli su 1921. spomenik dobrovoljcima, koji su poginuli na Dobruči 1916. i Solunskom frontu 1918. boreći se za ujedinjenje Srba.
Spomenik dobrovoljcima poginulim na Dobruči 1916. i Solunskom frontu 1918.
Došao je novi rat i doneo je nove žrtve. Na spomenicima u Gradskom parku previše je imena za malo mesto. Najveći broj stradao je 1945. na kraju rata, na Sremskom frontu.
Spomenik žrtvama iz II svetskog rata
Vesti iz kibic fenstera
Sa ljudima i kućama nestaju i svedoci socijalnog života banatskih sokaka. Jedan od obaveznih i prepoznatljivih delova banatskih kuća bio je "kibic fenster" (nem. kiebitz fenster). Isturen je na sokak, pa se iz prozora pruža panoramski pogled na sve strane sokaka. Devojkama je služio da izdaleka vide momke i da se pokažu, a starijim gospođama da budu u toku sa svim događanjima na sokaku.
Kuća iz 1906. godine
Čini se da je crkva Vavedenja Presvete Bogorodice lakše izgrađeno, nego li što su se popovi i stanovnici Orlovata usaglasili. Pročulo se da se Ilija Sekeraški sredinom leta 1770. žalio da mu pop nije dolazio u kuću dok mu nije dao jednog konja. Problema je bilo i kasnije. Tako je Đuka Černjenski pod sumnjivim okolnostima ostao je bez konja, kada je paroha Arsenija Arsenijevića vozio iz Bečkereka u Orlovat.
Sokakom se u martu 1808. pričalo da je Vasa Piškula ukrao ovce Jovi Prekupi. Ozbiljno je bilo i u oktobru 1811, kada je došlo do nemira i napada na granici u Orlovatu i Čoki. Govorilo se da su umešani Janoš Silađi i Janoš Takač, a da je zbog toga Peter Karabaš, kolon iz Ečke, bičevan.
Jedna od lepih orlovatskih kuća
Dalje, kada se sokacima pronela lepa vest, da je Georg Rad postao kolarski kalfa, devojke se nisu pomerale iz kibic fenstera, čekajući da vide Georga.
Po orlovačkim sokacima i kibic fensterima širile su se 1930. i 1931. godine poverljive priče o prekršajima državnih činovnika. Tih godine vođena je istraga protiv Ivana Popadića, opštinskog kneza iz Orlovata, zbog sumnje da je u poljsko-redarstvenom prekršaju Todoru Tertenišanu iz Orlovata odmerio veliku novčanu kaznu.
Sredinom 1932. sokacima se pričalo da je Obradu Janoševu oduzeta njegova dobrovoljačka kompetencija zemlje "kojom je isti kao mesni dobrovoljac, nadeljen na posedu političke opštine Orlovat, pošto isti aktom Ministarstva vojske i mornarice nije priznat za dobrovoljca po zakonu o dobrovoljcima".
Kuća, kapija i lep banatski koš
Tokom 1932. na sokacima i kibic fensterima posebno je bila zanimljiva priča u nastavcima, u kojoj su u glavni junaci bili Slavko Manjulov, opštinski podbeležnik i Joca Stanić, opštinski predstavnik. Počelo je kada je Slavko Manjulov prijavio je Jocu Stanića da je na sednici odbora pravio izgrede i psovao. Posle toga je Joca Stanić kaznio Slavka Manjulova zbog neopravdanog odsustvovanja od dužnosti. Nesrećni Slavko kažnjen je i zbog javnog vređanja Mihajla Mijatova, advokatskog kandidata iz Velikog Bečkereka.
Kazni je bilo još. Dušan Petrovački, opštinski zakletnik iz Orlovata, razrešen je dužnosti zbog nedoličnog ponašanja na javnom mestu. Na njegovo mesto postavljen je Rada Petrovački iz Orlovata. Pažnju bana Dunavske banovine privukao je i Sima Subić, učitelj iz Orlovata, zbog upotrebljavanja telesne kazne nad svojim učernicima, i povrede učenika Radoslava Zorića. Strogi učitelj kažnjen je gubitkom petodnevne osnovne i položajne plate.
I sve se to dešavalo u Orlovatu u prošlosti, 1932. godine, ali čini se da je to zapravo vreme sadašnje.
Banatska arhitektura u jednom od odlovatskih sokaka
Kako vreme prolazi, neki sasvim obični, svakodnevni događaji postaju značajni i deo su autentične istorije mesta. Deo važnih vesti iz prošlosti Orlovata sačuvan je istorijskim arhivima. Sačuvana su i dokumenta o platama opštinskih činovnika. Tako su 1931. smanjene plate opštinskim činovnicima i poštarima.
Bilo je i vesti o pojavi bolesti. Šuga je registrovana 1929, a stočne bolesti sakagija (lat. Malleus) u novembru 1932, slinavka i šap od 8. avgusta do 28. septembra 1932.
Po socijalnom programu 1931. otvoreni su analfabetski tečajevi, a 1934. osnovani su fondovi za pomaganje siromašnih učenika i podizanje školskih zgrada.
Panorama jednog od sokaka ovih dana
Sačuvana su i dokumenta o brojnim kolonizacijama i agrarnim reformama, kojih je bilo još od XVIII veka. Poslednje su bile nakon I i posle II svetskog rata.
Nakon Prvog svetskog rata, 1919. godine, utvrđen je spisak agrarnih interesenata, urađen je pregled izvršenih radova na utvrđivanju agrarnih subjekata u opštinama, doneto je rešenje Sreskog načelstva iz Velikog Bečkereka o deobi zemlje agrarnim interesentima iz Orlovata i rešenje sreskog načelstva iz Velikog Bečkereka o uvođenju u posed mesnih dobrovoljaca i agrarnih interesenata u opštini Orlovat. Revizija agrarnih subjekata iz opštine Orlovat i parcelacija agrarnog zemljišta završeni su 1929.
Letnja panorama Orlovata
Posle Drugog svetskog rata, počev od 1945, sprovođene su nova agrarna reforma i kolonizacija. Reč je izuzetno složenim praktičnim i administrativnim procesima, posebno za tek formirane državne službe. Prikupljane su izjave nosilaca kolonizacije za sprovođenje naseljavanja boraca u Vojvodinu. Evidentirani su podaci o: mestu gde je prodica naseljena, članovima porodica u molbi za kolonizaciju, članovima porodice na koje je primljena zemlja, članovima porodica koji su ostali, ili su se vratili u stari kraj, članovima kućne zajednice, koji su poginuli u ratu, streljani, umrli u partizanskim jedinicama ili neprijateljskim zatvorima, imovnom stanju (kuće i zemljište) porodice u starom kraju i slično. Vođena je briga o ratnim invalidima i njihovim porodicama.
Ovo je bio deo običnih, ili važnijih vesti od pre stotinak godina. Ako se sačuvaju neke današnje, sasvim obične, biće nekada sigurno zanimljive.
Crkva Vavedenja Bogorodice izgrađena je po projektu Dragiše Brašovana
Zahvaljujem se:
- Ministarstvu kulture i informisanja Republike Srbije, koje je finansijski podržalo projekat "Zabroravljena arhitektura banatskih sokaka".
- Etnografskom muzeju u Beogradu na stručnoj pomoći.
- Zahvaljujem se stanovnicima, koje sam upoznao, ili nisam sreo, na lepim kućama i sačuvanom, slikovitom ambijentu mesta.
Stavovi autora teksta i fotografija nužno ne izražavaju stavove Ministarstva kulture i informisanja RS i ustanova, koje su pomogle realizaciju projekta.
