Idvor - mesto detinjstva Mihajla Pupina
Mihajlo Pupin završio je osnovnu školu u Idvoru i Pančevu, pa fakultete po svetu. Iskustvo iz noćnih, čobanskih dana i stečeno znanje bili su dovoljni da telefonskim vezama poveže svet.
Rodna kuća Mihajla Pupina
Idvor je polovinom 18. veka bilo srpsko naselje, regulisano po planovima kapetana Veglera. Naseljavanje sadašnjeg Idvora počelo je 1743. godine. Naselje je urbanizovano prema tipskim projektima vojnih naselja, podignutim u vreme Banatske vojne granice. Tih godina Idvor i okolna mesta pripojena su Nemačko-banatskom puku, a većina graničara bila je srpske nacionalnosti. Iz prošlih vremena u Idvoru ostali su široki sokaci sa ušorenim kućama.
Tipična banatska raskrnica u Idovoru
Iz praktičnih razloga do ulice, a u liniji sa kućom građeni su koševi za kukuruz. Veličina koša odražava broj lanaca oranica, koje domaćinstvo obrađuje. Deo njiva bilo je vlasništvo, ostatak državno, koje su iznajmljivali.
Koševi za kukuruz
Važnost koševa za domaćinstvo u banatskim selima ilustruje privlačna arhitektura koša. Jer, pored funkcije, koš mora da bude i lep.
Prepoznatljiv, lep koš iz banatskih sela
Raskrsnice seoskih sokaka bile su pravo mesto da se podignu javne pumpe za vodu.
Javna pumpa za vodu
Poslednjih godina tipične banatske kuće nestaju. Menjaju ih neke druge, nedefinisanih arhitektonskih stilova, koje se kao epidemija šire iz predgrađa naših većih gradova. Prvobitna tipologija javnih objekata i privatnih kuća održala se do polovine XX veka. Jedan od prepoznatljivih elemenata arhitekture seoskih kuća su oblik i ukrasi na uličnoj fasadi.
Karkteristična ulična fasada banatske seoske kuće
Sećanje na detinjstvo Mihajla Idvorskog Pupina
Mihajlo Pupin rodio se 9. oktobra 1854. u Idvoru, umro je 12. mart 1935. u Njujorku. Bez obzira na vremensku i geografsku udaljenost, ceo život i rad Mihajla Pupina povezani su Idvorom.
Rodna kuća Mihajla Pupina
Školovanje je započeo u pravoslavnoj školi u Idvoru, produžio u nemačkoj školi u susednoj Crepaji, pa zatim, u srednjoj školi u Pančevu.
Pupinova osnovna škola u Idvoru, sagrađena 1843. godine
U Pančevu je stekao prva znanja o fizičkim pojavama. Školovanje je nastavio 1872. u Pragu. U Ameriku je otišao 1874. godine i 1879. primljen je na Univerzitet Kolumbija u Njujorku. Studije nastavlja u Kembridžu i Berlinu. U 35. godini izabran je za profesora na Univerzitetu Kolumbija. Na Kolumbiji predaje od 1889. do 1929. godine. Jedno od najvećih priznanja, koje je Pupin dobio je mesto predsednika IEEE (Američkog instituta inženjera elektrotenike).
Ceneći Pupina profesora i njegove pronalaske, deo Univerziteta Kolumbija nazvan je po Pupinu: Pupin Hall (Pupinove laboratorije). Konačno, u Pupinovim laboratorijama radilo je više od 20 dobitnika Nobelove nagrade!
Mihajlo Pupin, rad vajara Aleksandra Zarina
Povezanost Pupina i Idvora najbolje i najdetaljnije opisao je Pupin, u autobiografiji "From Immigrant to Inventor" (Od pašnjaka do naučenjaka). Otkrio je da je početne ideje za telefoniranje na daljinu dobio sećajući se pastirskih dana. Tokom letnjih noći, dečaci-pastiri su, čuvajući stada goveda, za međusobnu komunikaciju na daljinu i praćenje kretanja goveda koristili nož zaboden u zemlju i drveni štap. Za to delo, u kategoriji biografija, Pupin je 1924. dobio Pulicerovu nagradu (The Pulitzer Prizes).
Memorijalni kompleks "Mihajlo Pupin"
Pupin se u Idvor vraćao, osnivao je fondove za školovanje, finansirao je izgradnju Narodnog doma. Delovi iz života Mihajla Pupina obuhvaćeni su Memorijalnim kompleksom, koji obuhvata staru školu iz 1843. godine, crkvu Blagovesti presvete Bogorodice iz 1803. i Narodni dom iz 1936. godine.
Memorijalni kompleks "Mihajlo Pupin"
Deo Narodnog doma izgrađen je 1936. godine. Proširen je 1979. godine po projektu arhitekte Bogdana Bogdanovića.
Narodni dom - Pupinova zadužbina u Idvoru
Zgrada škole sagrađena je 1843. godine. U njoj je Pupin završio niže razrede osnovne škole. Ovih godina planira se rekonstrukcija zgrade i otvaranje nove postavke Pupinovog muzeja.
Osnovna škola iz 1843. godine i budući Pupinov muzej
Deo Memorijalnog kompleksa je i Srpska pravoslavna crkva iz 1803. godine. (Priča o crkvi u kojoj je kršten Mihajlo Pupin)
Srpska pravoslavna crkva iz 1803.
Javni objekti i spomenici
Panoramom Idvora dominira zgrada Dobrovoljnog vatrogasnog društva. Izgrađena je tridesetih godina XX veka, po tipskom projektu, koji je korišćen u to vreme na teritoriji Banata.
Zgrada Dobrovljnog vatrogasnog društva u Idvoru
U centru Idvora nalazi se nekoliko spomenika, posvećenih žrtvama Drugog svetskog rata. Spomenik palim borcima, svojim rođacima i susedima, meštani Idvora podigli su 1946.
Spomenik palim borcima u II svetskom ratu
U okviru Memorijalnog parka, u porti crkve, sahranjeni su Radislav Lasički (1906 - 1944) i Živa Vukosavljev (1910 - 1944). Spomenik je u posleratnim godinama podigla Mesna zadruga.
U Idvoru žive dobri ljudi. Nažalost, dovoljno je nekoliko delikvenata da obrukaju celo mesto. Iz nekog, samo njima poznatog razloga, polomili su fotografije stradalih. Nisu se zapitali šta bi im Pupin rekao. U svakom slučaju, ne zaslužuju da budu među građanima Idvora.
Spomenik Radislavu Lasičkom i Živi Vukosavljevu
Oskrnavljeni su i spomenici naspram Memorijanog centra. I ponovo: "A šta bi im Pupin rekao?".
Spomenik Zorki Radovančev
Pored Gradskog parka SUBNOR Idvora izgradio je spomen-česmu. Posvećena je Miti Živkovu- Sulji, koji je na tom mestu poginuo 9. aprila 1942. godine u borbi sa neprijateljem. Nekoliko mlađih, zlih junaka hrabro se osvetilo spomeniku, ne razmišljajući šta bi Pupina rekao. U svakom slučaju, nije im mesto među građanima Idvora.
Oskrnavljena spomen-česma u centru Idvora
Vesti iz kibic fenstera
Sa ljudima i kućama nestaju i svedoci socijalnog života banatskih sokaka. Jedan od obaveznih i prepoznatljivih delova banatskih kuća bio je "kibic fenster" (nem. kiebitz fenster). Isturen je na sokak, pa se iz prozora pruža panoramski pogled na sve strane sokaka. Devojkama je služio da izdaleka vide momke i da se pokažu, a starijim gospođama da budu u toku sa svim događanjima na sokaku.
Zahvaljujući mladim damama i starijim gospođama sa kibic fenstera upamćeno je da se u martu 1802. Jovanka Černjanski žalila na pastire iz Jankovog Mosta i Banatskog Dvora, a da je u novembru 1803. odbijena molba Jona Idvorana da obrađuje zemlju Melencima. Svakodnevne teme bile su krađe konja. Govorilo se da su Aleksa Nikolić i Filip Petrov u oktobru 1803. ukrali dva konja, da su Jožefu Onodiju ukradena četiri konja, a da je u avgustu 1806. Paunu Pasku uginula kobila kada je prevozio ererarsko žito.
Država se promenila, ali narav i običaji činovnika nisu. Zbog nedoličnog ponašanja 1929. otpušteni su iz službe: Vasa i Uroš V, Branko O, Mita B, Milan B, Šandor J, Sava I, Ilija N. i Ljuba Ž. Svakodnevna tema idvorskih sokaka bio je odlazak ljudi u Ameriku. Tako su se 1930. Joca Filipović i Živa Vekecki žalili da im načelnik sreza u Kovačici nije izdao putne isprave. Disciplinska istraga vođena je 1931. protiv beležnika opština Crepaja i Idvor zbog zloupotrebe položaja i vlasti. Kažnjen je Matija M.
Kako vreme prolazi, neki obični, svakodnevni događaji postaju značajni i deo su autentične istorije mesta.
Tipična banatska raskrnica u Idovoru
Deo važnih vesti iz prošlosti Idvora sačuvan je u istorijskim arhivima. Ostala su dokumenta o brojnim kolonizacijama i agrarnim reformama, kojih je bilo još od XVIII veka. Poslednje su bile nakon I i posle II svetskog rata. Prva značajna dodela zemlje sprovedena je 1919. Na odluke žalio se veliki broj zainteresovanih. Spor su vodili Laza i Milica Dragić; Sava Kupusinac zbog oduzimanja dela agrarne zemlje; Darinka Barjaktarev, Cvetka Subotički i Đura Stojkov, kojima je zemlja oduzeta jer je nisu sami obrađivali, već su je davali u zakup. Mirku Vukovu nije prizna status dobrovoljca, pa mu je dodeljena zemlja oduzeta. Posle rata sprovođene su nova agrarna reforma i kolonizacija. Neke od molbi su 1945. odbijene, a 1946. utvrđeni su objekti eksproprijacije i uvođenej u posed bezemljaša.
Krajem 1932. u Banatu raširile su se stočne bolesti slinavka i šap. Početak epidemije zvanično je proglašen 24. novembra, a prestanak 22. decembra 1932.
Tih godina vlasti su se bavile i školama. Tako je 1932. Antunu Verzoti plaćena seoba iz Jarkovca u Idvor, a izvršena je inspekcija rada učitelja Dragiše S. Dve godine kasnije ustupljena je zemlja za podizanje Baštovanko-voćarske škole.
Ovo je bio deo običnih, ili važnijih vesti od pre stotinak godina. Ako se sačuvaju neke današnje, sasvim obične, biće nekada sigurno zanimljive.
Zahvaljujem se:
- Ministarstvu kulture i informisanja Republike Srbije, koje je finansijski podržalo projekat "Zabroravljena arhitektura banatskih sokaka".
- Etnografskom muzeju u Beogradu na stručnoj pomoći.
- Zahvaljujem se stanovnicima, koje sam upoznao, ili nisam sreo, na lepim kućama i sačuvanom, slikovitom ambijentu mesta.
Stavovi autora teksta i fotografija nužno ne izražavaju stavove Ministarstva kulture i informisanja RS i ustanova, koje su pomogle realizaciju projekta.
