Farkaždin - stogodišnje širine banatskih sokaka
Naseljavanje Farkaždina započeto je po vojnim planovima polovinom XVIII veka, sa ciljem da se zaštiti južna granica Austro-Ugarske. Banatska vojna granica ukinuta je 1872, države su se smenjivale, ali se širine farkaždinskih sokaka nisu menjale.
Crkva rođenja Presvete Bogorodice
Farkaždin jedno je od naselja, koje je pripadalo Banatskoj vojnoj granici. Značajnije naseljavanje Farkaždina počelo je sedamdesetih godina XVIII veka, u vreme reorganizacije Banatske vojne granice. Tih godina Farkaždin i okolna mesta pripojena su Nemačko-banatskom puku, a većina graničara bila je srpske nacionalnosti.
Farkaždin
Vojno naselje građeno je po detaljnim urbanističkim planovima kapetana Veglera. Ravan teren i dovoljno prostora omogućili su da se široke ulice seku se pod pravim uglovima, a celo naselje je pravilnog geometrijskog oblika.
Estetika tradicionalne arhitekture u Farkaždinu
Farkaždin je smešten kraj Tamiša i pomeren od puta prema Zrenjaninu. Takav položaj naselja i struktura stanovništva (dominantno srpska) doprineli su da izostane tadašnja nemačko-mađarska arhitektonska tipologija seoskih kuća.
Panorama jedne od seoskih ulica
Farkaždin je smešten kraj Tamiša i pomeren od puta prema Zrenjaninu. Takav položaj naselja i struktura stanovništva (dominantno srpska) doprineli su da izostane uticaj tadašnje nemačko-mađarske arhitektonske tipologije kuća. Gradske kuće građene su najčešće u centru i u blizini centra. One druge, seoske, građene su na periferiji, prema seoskim njivama, pašnjacima i ritovima.
Ulica ka periferiji sela
Kuće gradskog tipa gradile su imućnije porodice. Od ostalih, seoskih kuća razlikuju se po veličini i orginalnim ukrasima na uličnoj fasadi. Unutrašnjost dvorišta od ulice dele mala i velika kapija i koš za kukuruz. Značaj kapija ističe tipologija kuća. Nalaze se po sredini kuće, ili se do ulice nadovezuju na kuću. Slične su veličine, ali su, odražavajući ukus domaćina, njihove konstrukcije različite.
Panorama Farkaždina
Ovih dana u Farkaždinu kuće su okrečene, a dominiraju pastelne boje fasada.
Pastelne fasade
Kuće su po postojećim pravilima ušorene, ali su arhitektonska rešenja prepuštena ukusima i potrebama vlasnika. Iako se Farkaždin nalazi relativno blizu Beograda i Pančeva, izostao je agresivan uticaj arhitektonski nedefinisane i haotične gradnje sa periferija većih gradova.
Javni objekti i spomenici
Pravoslavna crkva Presvete Bogorodice najstariji je sačuvani objekat u Farkaždinu je. Crkva je izgrađena za tri godine. Završena je 1850. Obnovljena je u periodu 1995-2008. godine. (Pročitajte i priču o crkvi u Farkaždinu)
Turbulentna vremena i događaji iz 1848. nisu mimoišla ni Faraždin i srpske graničare. U decembru 1848. graničari su se kod Neuzine, predvođeni narodnim kapetanom Vasom Pekićem, sukobili sa Mađarima. Ishod bitke bio je tragičan. Sa Vasom Pekićem poginulo je stotinak graničara. Sećajući se žrtava, u centru Farkaždina, naspram crkve, podignut je memorijalni krst.
Farkaždinska crkva i memorijalni krst
U Gradskom parku je spomenik žrtvama II svetskog rata. Stradali su u Aprilskom ratu, tokom rata kao borci i aktivisti NOB, umirali su u zarobljenštvu. Poslednja žrtva ratova je Srba Anđelković. Poginuo je 1991. kao vojnik JNA.
Spomenik farkaždinskim žrtvama u Drugom svetskom ratu
Počev od 1925. godine, preko Perleza ili Orlovata, iz Farkaždina se odlazilo, ili u Farkaždin dolazilo vozom. Pruga je zatvorena, lepa zgrada železničke stanice Farkaždin napuštena je, oronula i zajedno sa kolosecima obrasla šibljem.
Napuštena železnička stanica Farkaždin
Vesti iz kibic fenstera
Sa ljudima i kućama nestaju i svedoci socijalnog života banatskih sokaka. Jedan od obaveznih i prepoznatljivih delova banatskih kuća bio je "kibic fenster" (nem. kiebitz fenster). Isturen je na sokak, pa se iz prozora pruža panoramski pogled na sve strane sokaka. Devojkama je služio da izdaleka vide momke i da se pokažu, a starijim gospođama da budu u toku sa svim događanjima na sokaku.
Zahvaljujući mladim damama i starijim gospođama sa kibic fenstera upamćeno je da je u oktobru 1786. Teodor Rus, poreklom iz vojnog mesta Farkaždin, uhapšen u Velikom Bečkereku zbog skitničenja. Osuđen je na 12 uradaca batinom i slanje u rodno mesto. U aprilu 1804. saslušani su Jon Supurov, šumar iz Ečke, njegov sin Frank Supurov i Nedeljko Pavlov kao osumnjičeni da su opljačkali novac sa broda Sime Popovića, stanovnika Zemuna, dok je plovio kanalom Bege do Temišvara.
Država se promenila, ali narav i običaji činovnika nisu. Krajem 1919. Emiliji Čamprag, zabavilji u Farkaždinu, opština nije isplaćivala platu, a početkom 1930. Laza Živkov i drugi iz Farkaždina žalili su se protiv opštinskog beležnika Ivana Ženara zbog lošeg postupanja i grubosti sa strankama. Iste godine pronela se sokakom najzanimljivija, proverena vest: M. M. iz Farkaždina zatražio pozakonjenje deteta.
Panorama jedne od seoskih ulica
Kako vreme prolazi, neki obični, svakodnevni događaji postaju značajni i deo su autentične istorije mesta. Deo važnih vesti iz prošlosti Farkaždina sačuvan je u istorijskim arhivima.
Ostala su dokumenta o brojnim kolonizacijama i agrarnim reformama, kojih je bilo još od XIX veka. Poslednje su bile nakon I i posle II svetskog rata. Tako je 1932. Matić Krsta iz Farkaždina tražio da mu se dodeli agrarna zemlja. Godinu dana kasnije Darinka C. žalila se zbog oduzimanja agrarne zemlje njenom umno obolelom mužu Stevanu C. Zemlja mu se oduzima jer je ne obrađuje sam, već je izdaje pod zakup. U žalbi se navodi da se imenovani nalazi u duševnoj bolnici. Žalba je odbijena.
Krajem 1932. godine proglašena je epidemija slinavke i šapa. Trajala je oko mesec dana i zvanično se završila 22. novembar 1932 godine.
Zanimljivi su i podaci o socijalnoj brizi. Kosta Rakić iz Perleza osnovao je Fond za pomaganje siromašnih učenika osnovne škole u Farkaždinu. Fond je bio aktivan u periodu 1931-1945.
Aktivnosti posleratne vlasti obuhvatile su, između ostalog, unapređenje kurlturnog i ideološkog života mesta. U Farkaždinu je osnovano amatersko pozorište, a omladinci su odlazili na seminare za omladinske rukovodioce.
Ovo je bio deo običnih, ili važnijih vesti od pre stotinak godina. Ako se sačuvaju, neke današnje, sasvim obične, biće sigurno zanimljive.
Zahvaljujem se:
- Ministarstvu kulture i informisanja Republike Srbije, koje je finansijski podržalo projekat "Zabroravljena arhitektura banatskih sokaka".
- Etnografskom muzeju u Beogradu na stručnoj pomoći.
- Zahvaljujem se stanovnicima, koje sam upoznao, ili nisam sreo, na lepim kućama i sačuvanom, slikovitom ambijentu mesta.
Stavovi autora teksta i fotografija nužno ne izražavaju stavove Ministarstva kulture i informisanja RS i ustanova, koje su pomogle realizaciju projekta.
