Nova Crnja od vremena kolonizacije i posle
Nova Crnja osnovana je 1798. godine, kada su u pustaru Buzitova naseljeni baštovani iz okoline Segedina.
Ušorene kuće seoskog tipa
Nova Crnja je krajem XVIII veka bila naselje, rasuto po pustari Buzitova, po kojoj je 1798. godine i nazvana. Selo je urbanizovano 1829. godine, kada je naseljena nova grupa Mađara. U zavisnosti od države i većinskog stanovništva, selo je menjalo ime: mađarsko Magyarcsernye, nemačko Neuzerne, rumunsko Cernea Ungurească.
Nova Crnja
Selo je podignuto na vlastelinskom imanju. S obzirom na položaj i godine protekle od formiranja Banatske vojne granice, selo nije militarizovano. Urbanizacija sela usklađena je sa planovima izgradnje naselja, koja su propisana sredinom XVIII veka aktima o kolonizaciji, organizaciji vojnih naselja i urbanističkim pravilima kapetana Veglera. Topologija sela obrazuje pravougaonik. Kuće su ušorene, grade se u nizu, uz ulicu.
Sačuvani tradicionalni banatski ambijent
Izgradnja naselja usaglašena je sa tadašnjom, važećom tipologijom kuća, po kojoj su postojale kuće seoskog tipa i kuće gradskog tipa. Sačuvane gadske kuće izgrađene su između svetskih ratova, u stilu neoklasicizma i eklektike. Plastika na fasadama urađena je formi antičkih stubova i strogih, geometrijskih formi.
Gradski tip kuće na ćošku u stilu neoklasicizma
Gradski tip kuće sa floralnim motivima
Seoski tip kuća karakteriše jednostavna fasada, najčešće bez ukrasne plastike. Često se pored ulice, uz kuću, ili odvojeno, gradi koš.
Ušorene kuće seoskog tipa
Propisani arhitektonski uslovi zadržali su se i poštovani su do sedamdesetih godina XX veka. Do tog vremena izgled postojećih kuća nije menjan, a nove su građene po istim, vekovnim pravilima.
Seoska kuća sagrađena 1938. godine
Javni objekti
Urbanistički planovi izgradnje naselja, počev od vremena kolonizacija i Banatske vojne granice iz XVIII veka predviđali su da se u centru mesta podigne park, ili vojno vežbalište. Oko tog prostora građeni su javni i administrativni objekti: škola, crkva, prodavnice i zanatske radnje, ambulanta i apoteka, javne česme i bunar. Za razliku od najvećeg broj mesta u Srbiji, uključujući i najveće gradove, u banatskim selima parkove niko ne uništava.
Gradski park u Novoj Crnji ovih godina
Izuzetan značaj pri planiranju novih naselja i urbanizacije postojećih dodeljen je zadovoljenju socijalnih potreba stanovnika. Tako je, već u periodu priprema za naseljavanje Nove Crnje, jedan od prvih javnih objekata bila škola. Izgrađena 1828. godine, godinu dana pre kolonizacije. Tadašnja škola nije sačuvana.
Čija će škola i koja crkva da bude izgrađena zavisilo je od nacionalne i verske strukture stanovništva. U Novoj Crnji škola je izgrađena petnaestak godina pre crkve!
Glavni ulaz u crkvu
Rimokatolički župni ured i crkva Sveta Agata, djevica i mučenica završena je 1844. godine. (Detaljnije o crkvi u Novoj Crnji)
Glavni ulaz u crkvu
Zapadna fasada crkve
Urbanistički planovi izgradnje naselja, između ostalog, odredili su širinu glavnih i sporednih ulica. Širine ulica morale su da obezbede prohodnost za potrebe svakodnevnih aktivnosti. Rastojanje između kuća i objekata trebalo je da bude dovoljno veliko, da se spreči lako širenje požara. I pored tih mera, dva velika požara dogodila su se 1849. godine, u vreme Mađarske revolucije i 1906. godine. U oba slučaja naselje je pretrpelo izuzetno velike štete.
Suočeni s katastrofom iste, 1906. godine, u Novoj Crnji osnovano je Dobrovoljno vatrogasno društvo. Nakon više od sto godina, Društvo je i dalje aktivno.
Dom Dobrovoljnog vatrogasnog društva u centru Nove Crnje
Osim požara, stanovnike Nove Crnje nisu mimoišli ni drugi opasni događaji. Epidemije kolere bile su 1831, pa ponovo, 1849. godine. Tokom 1863. godine bila je velika nestašica hrane, a velike poplave dešavale su se u periodu 1869-1872. godina.
Pogled na crkveni toranj sa tornja Vatrogasnog doma
Jedan od značajnih događaja za Novu Crnju bio je otvaranje pruge uskog koloseka Zrenjanin - Radojevo - Žombolj (Jimbolia, Ruminija). Pruga je otvorena 1898. godine, kada je prvi voz došao u Novu Crnju. Pruga je za putnički saobraćaj zatvorena 1968. godine, a za železnički saobraćaj 1969. godine. Nakon toga, staničnu zgradu koristila je zemljoradnička zadruga, a na nekadašnjem peronu ovih godina je pijaca.
Nekadašnja železnička stanica Nova Crnja
Peron železničke stanice Nova Crnja
Postoje groblja, koja istoriju jednog mesta tačno i dugo čuvaju. Jedno do njih je u Novoj Crnji. U centru je kapela, sagrađena 1910. godine u neobarknom stilu.
Kapela na groblju u Novoj Crnji iz 1910. godine
Na natpisima sa nadgrobnih spomenika često se nalaze imena rođenih polovinom XIX veka. Tako, za godina rođenja, na spomeniku Adama Šandora uklesana je 1861. Na grobljima su ispisane i porodične hronike. Poneki spomenici su oronuli, neke druge, bez obzira koliko su stari, obilaze potomci.
Groblje u Novoj Crnji
Sasvim je moguće da ova priča o Novoj Crnji nije potpuna. To je sasvim dobar razlog za novo putovanje u Novu Crnju. Pročitajte i priču o neobičnom Starom groblju u Novoj Crnji.
Panorama Nove Crnje s tornja Vatrogasnog doma
Zahvaljujem se:
- Ministarstvu kulture i informisanja Republike Srbije, koje je finansijski podržalo projekat "Zabroravljena arhitektura banatskih sokaka".
- Opštini Nova Crnja na pomoći tokom putovanja naseljima Nove Crnje.
- Etnografskom muzeju u Beogradu na stručnoj pomoći.
- Zahvaljujem se stanovnicima, koje sam upoznao, ili nisam sreo, na lepim kućama i sačuvanom, slikovitom ambijentu mesta.
Stavovi autora teksta i fotografija nužno ne izražavaju stavove Ministarstva kulture i informisanja RS i ustanova, koje su pomogle realizaciju projekta.
