Glogonj iz vremena Vojne granice
Glogonj je osnovano kao jedno od vojnih naselja prema granici sa Turskom. Naseljavanje mesta, pod tadašnjim mađarskim imenom Galagonyás i nemačkim Gisellaheim, odvijalo se u periodu od 1765. do 1775. godine, kada je organizovana kolonizacija nemačkih doseljenika iz oblasti Centralne Evrope.
Centar Glogonja ovih dana
Glogonj je u periodu 1765-1775. planiran da bude deo Sefkerina - nemačko naselje, namenjeno kolonistima. Doseljeno stanovništvo je po geografskom poreklu nazivano "Dunavskim Švabama" (Danube Swabians). Ime i izvedeni pridevi zadržali su se do danas: Švabe, švapske kuće i slično. Glogonj je izgrađen po detaljnim planovima kapetana Veglera.
Panorama Glogonja ovih dana
Nezavisno od država i imena, urbanističko uređenje mesta i banatska arhitektura delimično su opstali do ovih dana. Naselja i tipologija objekata rađeni su po propisima, koji su važili za oblast Vojne granice u Južnom Banatu počev od druge polovine XVIII veka.
Seoska raskrsnica
Urbanističkim planom predviđeno je da se naselje obrazuje u obliku pravougaonika. Određena je širina glavnih i sporednih ulica. Širine ulica morale su da obezbede prohodnost za potrebe svakodnevnih aktivnosti. Ulice se seku pod pravim uglovima, što se do danas zadržalo. Rastojanje između kuća i objekata trebalo je da bude dovoljno veliko, da se spreči lako širenje požara.
Na fasadi često se nalazi ime vlasnika i godina izgradnje kuće.
Seoska kuća iz 1909. godine
U periodu planiranja kolonizacije, područje naselja podeljeno je na placeve iste veličine i geometrije. Na delu placa do ulice, nalazi se kuća. U dubini placa su privredni objekti i bašta.
Tipično seosko dvorište
Prvo, osnovno urbanističko pravilo nalagalo je da kuće budu ušorene. Da se grade u nizu, uz ulicu.
Jedna od seoskih ulica
Prema položaju ka ulici, predviđena su tri tipa kuća: kuće na ćošku, kuće po širini (na brazdu - užom stranom graniče se sa ulicom) i kuće, koje se dužom stranom graniče sa ulicom.
Glogonj ovih dana
Luksuznije kuće građene su bliže centru. U delovima sela prema periferiji, njivama i ritovima važila su ista pravila gradnje i tipologije kuća. Samo su te kuće bile skromnije. Propisani arhitektonski uslovi zadržali su se i poštovani su do sedamdesetih godina XX veka. Do tog vremena izgled postojećih kuća nije menjan, a nove su građene po istim, vekovnim pravilima.
Ulica sa očuvanim, tradicionalnim banatskim kućama
Dešava se, naravno, da su neke od viševekovnih kuća dotrajale, pa se njihov životni ciklus završava. Dešava se, takođe, da u nekim kućama vlasnici više ne žive. Iskustvo je pokazalo da kuća, u kojoj se ne živi, počinje za nekoliko godina da se obrušava.
Poslednji dani lepih banatskih kuća
Javni objekti
Urbanističko uređenje naselja nalagalo je da se u centru izgrade javni objekti, koji će zadovoljiti svakodnevne potrebe stanovnika. Po pravilu, u centru je park, a okolo su administrativni, obrazovni, zdravstveni, verski objekti i slično.
Park u centru Glogonja
Počev od perioda kolonizacije Banata i Vojne granice, posebna požnja posvećena je urbanističkim merama za sprečavanje požara: široki sokaci, rastojanja između objekata i propisana topologija objekata na placu domaćinstva.
Pretpostavljajući da se će se požari dešavati, u banatskim mestima osnivana su dobrovoljna vatrogasna društva, popularno nazvana: DVD. Članovi DVD prolazili su potrebne obuke i imali su svoje domove. Domovi dobrovoljnih vatrogasnih društava građeni su po prepoznatljivim, tipskim prijektima. Obavezan deo zgrade je visoki toranj, sa širokim pogledom na selo i okolinu.
Dom Dobrovoljnog vatrogasnog društva u Glogonju
Kolonizacija je mogla da počne tek kada se izgrade svi javni i privatni objekti, potrebni za svakodnevni život kolonista. Na podužem spisku, između ostalog, bili su administrativni objekti, škola, crkve, zanatske radionice, javne česme, učiteljski i doktorski stanovi i slično.
Prvi poznati dokument o školi u Glogonju je iz 1765. godine. Prvi učitelj bio je do 1777. godine Josif Panaček. Rumunska osnovna škola otvorena je 1817. godine. Prvi učitelj bio je Dimitrie Linka. Vodeći računa o nacionalnoj strukturi stanovništva, u periodu od 1826. do 1872. godine radila je Nemačko-hrvatska osnovna škola. Prvi učitelj bio je Joan Dupza. Nakoliko godina kasnije, 1876. godine otvorena je Državna osnovna škola. Učitelj je bio Fridrih Kremer (izvor: Glogonj blogspot).
Ovih dana u Glogonju radi Osnovna škola 4. oktobar.
Osnovna škola 4. oktobar u Glogonju ovih dana
Ratovi nisu mimoišli ni Glogonj. Neposredno po završetku II svetskog rata Narodni front i Savez boraca iz Glogonja podigli su spomenik "Borcima Crvene armije palim u borbi za oslobođenje čovečanstva od fašizma". Na spisku su devetorica boraca, poginulim u borbama za oslobođenje ovog dela Banata. Za razliku od nekih drugih banatskih sela, u kojima su spomenici iz II svetskog rata oskrnavljeni, meštani Glogonja spomenik čuvaju i poštuju.
Spomenik poginulim borcima Crvene armije (1941-1945)
Zgrada Mesne zajednice smeštena je u jedan od nekadašnjih administrativnih objekata, koji je izgrađen početkom XX veka.
Mesna zajednica Glogonj
Urbanističko uređenje naselja u periodu Vojne granice predviđalo je i izgradnju crkve. Poštujući nacionalnu i versku pripadnost stanovništva, građene su katoličke, rumunske, ili pravoslavne crkve. Tako je katolička Crkva sveta Ana izgrađena na početku kolonizacije, između 1770. i 1780. godine. Pravoslavna crkva izgrađena je 1806. Prvobitne crkve nisu ostale, ali su sagrađene nove: katolička crkva Sveta Ana i pravoslavna Crkva svetih apostola Petra i Pavla.
Crkva svete Ane
Izgradnja Crkve svetih apostola Petra i Pavla počela je 2010, a crkva je potpuno završena 2016. godine.
Crkva svetih apostola Petra i Pavla
Vesti iz kibic fenstera
Sa ljudima i kućama nestaju i svedoci socijalnog života banatskih sokaka. Jedan od obaveznih i prepoznatljivih delova banatskih kuća bio je "kibic fenster" (nem. kiebitz fenster). Isturen je na sokak, pa se iz prozora pruža panoramski pogled na sve strane sokaka. Devojkama je služio da izdaleka vide momke i da se pokažu, a starijim gospođama da budu u toku sa svim događanjima na sokaku.
U oktobru 1851. pronela se vest da je Lazar Popović regrutovan u 6. nemačko-banatsku graničarsku regimentu.
Nekoliko godina kasnije u kibic fensterima bilo je vrlo napeto. Naime, Krivač Imre postao je ćurčijski kalfa, Samuel Jarmaski završio je zidarski zanat, Jovan Lašin postao je kolar, Antal Sič izučio je za mesara, Adam Brahna postao je čizmar, a Jakov Čindrić otvorio je mirišljavu berbersku radnju. Devojke nisu napuštale kibic fenstere zbog momaka, a mame zbog zanata.
Tradicionalna banatska kuća
Završio se I svetski rat, država se promenila, ali vesti su i dalje širene. Osim ljubavnih, bilo je i ozbiljnijih vesti. Pričalo se da je Josif Miler 1929. deportovan iz Amerike, a protiv opštinskog beležnika Pavković Paje pokrenut je disciplinski postupak jer je, kao opštinski beležnik, držao pod zakup opštinski ribolov.
Sokacima se prepričavalo da je 1931. kažnjena Sofija Groman, učiteljica iz Glogonja zbog neopravdanog odsustva sa posla. Istraga je 1932. vođena protiv Josifa Vilde, učitelja iz Glogonja, zbog rasturanja nemačkih knjiga među učenicima osnovne škole u Glogonju. Posebnu pažnju je 1934. privukao disciplinski potupak protiv Altarasa dr. Hajima, banovinskog lekara u Glogonju, zbog surovog ponašanja prema bolesnicima. Momke je obradovalo 1936. godine postavljenje Ekatarine Teofansku, učiteljice iz kraljevine Rumunije, za učiteljicu Državne rumunske manjinske škole u Glogonju.
Zabeleženi su i događaji, koji su ozbiljno uticali na život meštana. Krajem 1930. godine atarom sela širilo se besnilo, a 1932. u Banatu raširile su se stočne bolesti slinavka i šap. Početak epidemije zvanično je proglašen 25. novembra, a prestanak 14. decembra 1932.
Nakon II svetskog rata, sredinom 1946. sokakom se šaputalo "da reakcija domaća i između kolonista nastoji da rovari i unosi pometnju, da se izvestan broj reakcionara opire sprovođenju odluka Mesne komisije za naseljavanje boraca, te da reakcija potpomaže reakcionare koloniste".
Kako vreme prolazi, neki sasvim obični, svakodnevni događaji postaju značajni i deo su autentične istorije mesta. Deo važnih vesti iz prošlosti Glogonja sačuvan je istorijskim arhivima. Ostala su dokumenta o brojnim kolonizacijama i agrarnim reformama, kojih je bilo još od XVIII veka. Poslednje su bile nakon I i posle II svetskog rata.
Kuća na ćošku
Posle Drugog svetskog rata, počev od 1945, vršena je nova kolonizacija. Reč je izuzetno složenim praktičnim i administrativnim procesima, posebno za tek formirane državne službe. Prikupljane su izjave nosilaca kolonizacije za sprovođenje naseljavanja boraca u Vojvodinu. Evidentirani su podaci o: mestu gde je prodica naseljena, članovima porodica u molbi za kolonizaciju, članovima porodice na koje je primljena zemlja, članovima porodica koji su ostali, ili su se vratili u stari kraj, članovima kućne zajednice, koji su poginuli u ratu, streljani, umrli u partizanskim jedinicama ili neprijateljskim zatvorima, imovnom stanju (kuće i zemljište) porodice u starom kraju i slično. Vođena je briga o ratnim invalidima i njihovim porodicama.
Posle rata posebna pažnja posvećena je obrazovanju. Otvorene su nove škole: Škola za obrazovanje odraslih, Škola poljoprivrednih proizvođača i Škola učenika u privredi.
Ovo je bio deo običnih, ili važnijih vesti od pre stotinak godina. Ako se sačuvaju neke današnje, sasvim obične, biće nekada sigurno zanimljive.
Zahvaljujem se:
- Ministarstvu kulture i informisanja Republike Srbije, koje je finansijski podržalo projekat "Zabroravljena arhitektura banatskih sokaka".
- Etnografskom muzeju u Beogradu na stručnoj pomoći.
- Zahvaljujem se stanovnicima, koje sam upoznao, ili nisam sreo, na lepim kućama i sačuvanom, slikovitom ambijentu mesta.
Stavovi autora teksta i fotografija nužno ne izražavaju stavove Ministarstva kulture i informisanja RS i ustanova, koje su pomogle realizaciju projekta.
