Srpska Crnja od vremena kolonizacije i posle
Srpska Crnja osnovana je početkom XVIII veka. Vremenom smenjivale su se države i stanovnici. U Srpskoj Crnji Đura Jakšić izabrao je da umesto bogatog trgovca, bude slikar i pesnik.
Srpska Crnja
Srpska Crnja nalazi se na samoj granici Srbije i Rumunije. Od početka XVIII veka teritorija Srpske Crnje menjala je države i vlasnike. Posle svake promene, aktuelni vlasnik sprovodio je svoju politiku kolonizacije stanovništva. Naseljavani su Nemci, Mađari, Srbi i Rumuni. Grupisali su se po osnovu nacionalne pripadnosti. Imali su zasebna naselja, izgrađena na vlastelinkom posedu. Današnja Srpska Crnja, geografski i administrativno, nastala je 1945. godine, kada je izvršeno spajanje i razgraničenje postojećih naselja.
Nakon svakog rata nove vlasti sprovodile su nove nacionalizacije i agrarne reforme. Posle Prvog svetskog rata pretežno su naseljavani dobrovoljci u srpskoj vojsci. Proces kolonizacija trajao je do tridesetih godina. Kada se završio Drugi svetski rat, naseljavani su borci i stanovnici ostalih delova Jugoslavije.
Saobraćajna tabla na ulazu u Srbiju i pogranični magacini
Primenjujući pravila i praksu izgradnje i preuređenja naselja u XVIII veku, planovi urbanističkog uređenja područja Srpske Crnje urađeni su u periodu 1716-1720. godina. Formirana je topologija mesta, određena je širina ulica, a kuće su postavljene uz regulacionu liniju ulice - ušorene.
Kuća kod graničnog prelaza sa Rumunijom (foto: 2013)
Na putu od granice prema centru Srpske Crnje, sačuvani su primeri banatske arhitekture iz perioda između svetskih ratova.
Tradicionalna banatska seoska kuća
Fasade su jednostavne, bez dodatnih plastičnih aplikacija. Ponekad je zabat (ili kalkan) izveden s blagim nagoveštajem neobaroka.
Kuća sa izvijenim kalkanom
Ulazna vrata prate, još uvek široku, regulacionu liniju ulice. Ulazi su uvučeni, završavaju se ovalnim, ili trapezastim svodom. Dubina ulaza pomaže da se proceni debljina zidova. Po proceni, debljina zidova je oko 50cm.
Banatska kuća sa uvučenim ulazom
Vlasnici redovno održavaju svoje kuće, retko menjajući prvobitni izgled uličnih fasada. Izmenjena je samo nekadašnja boja fasada. Tradiciolnu belu, zamenile su različite pastelne boje.
Lepa obnovljena banatska kuća
U periodu posle Prvog svetskog rata otpočela je intenzivnija elektrifikacija. Tako je 1930. godine vođen spor između verskih vlasti i opštine Srpska i Nemačka Crnja. Predmet spora bila je izgradnja električne centrale u Srpskoj i Nemačkoj Crnji. Naime, udružene verske vlasti smatrale su da će električna centrala "da ometa potreban mir za bogosluženje jer je mesto za centralu određeno u centru sela, blizu crkve". Čini se da je elekrična centrala ipak izgrađena, o čemu svedoči dosije "Nadzorničkog lista" iz 1947. godine.
Đura Jakšić u Srpskoj Crnji
Đura Jakšić (1832-1878) rođen je 8. avgusta 1832. godine. Po nekim podacima, za mesto rođenja navodi se Karlovo (kasnije Dragutinovo, a danas Novo Miloševo).
Spomen-muzej Đure Jakšića u Srpskoj Crnji
Sačuvana i obnovljena rodna kuća Đure Jakšića danas je spomen-muzej.
Banatska kuća porodice Đure Jakšića
Spomen-ploča na rodnoj kući Đure Jakšića
Sećajući se Đure Jakšića, u septembru 1932. godine formiran je Odbor za obeležavanje stogodišnjice rođenja Đure Jakšića, a pozivnice za proslavu upućune su načelnicima Dunavske banovine. Dvadeset godina kasnije, 1952. godine, u parku u centru Srpske Crnje, otkriven je spomenik Đuri Jakšiću.
Spomenik Đuri Jakšiću u parku u Srpskoj Crnji iz 1952. godine
Crkva svetog Prokopija u Srpskoj Crnji
Pravoslavna crkva u Srpskoj Crnji nalazi se u parku, u centru sela. Po podacima, do kojih se došlo prilikom obnove, crkva svetog Prokopija završena je 1788. godine.
Crkva svetog Prokopija u Srpskoj Crnji
Deo ikonostasa oslikao je 1853. godine Đura Jakšić.
Carske dveri
Ikonostas u crkvi svetog Prokopija u Srpskoj Crnji
Slobodnog duha, kakav je bio, Đura je umesto trgovaca, postao pesnik i slikar. Tako je na ikonama, likove svetaca predstavio portretima osoba iz svog okruženja.
Bogorodičin tron u crkvi svetog Prokopija u Srpskoj Crnji
Ikonostas u crkvi svetog Prokopija u Srpskoj Crnji
Rekonstrukciju fasade i zvonika crkve uradio je 2011. godine Zavod za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin.
Crkva svetog Prokopija u Srpskoj Crnji
Dvorac Nojhauzen
Prvi objekat, na putu od granice ka centru naselja, je dvоrаc Nojhauzen. Izgradio ga je u periodu 1941-1943. nemački general Franc Nojhauzen (Franz Neuhausen). Dvorac Nojhauzen jedan je od retkih banatskih dvoraca, koji je do danas sačuvao raskoš iz vremena izgradnje.
Dvorac Nojhauzen u Srpskoj Crnji
Zahvaljujem se:
- Ministarstvu kulture i informisanja Republike Srbije, koje je finansijski podržalo projekat "Zabroravljena arhitektura banatskih sokaka".
- Opštini Nova Crnja na pomoći tokom putovanja naseljima Nove Crnje.
- Etnografskom muzeju u Beogradu na stručnoj pomoći.
- Zahvaljujem se stanovnicima, koje sam upoznao, ili nisam sreo, na lepim kućama i sačuvanom, slikovitom ambijentu mesta.
Stavovi autora teksta i fotografija nužno ne izražavaju stavove Ministarstva kulture i informisanja RS i ustanova, koje su pomogle realizaciju projekta.
