Tomaševac iz vremena Vojne granice i posle
Tomaševac je selo u kome su se od vremena Vojne granice smenjivale države i stanovnici. Za razliku od većine naših gradova, Tomaševac čuva viševekovni Gradski park i deo nekadašnje ambijentalne banatske arhitekture.
Tomaševac je delio istoriju ostalih banatskih mesta. Pripadao je turskoj carevini, pa Habzburškoj monarhiji. Kako se menjala država, tako se menjalo i ime mesta. Na mađarskom bio je Tamáslaka. Nemci su ga zvali današnjim imenom: Tomaschewatz. Realna je pretpostavka da je nazvan po Tamišu. Noviji razvoj naselja počeo je uključenjem Tomaševca u oblast Vojne granice.
Gradski park u Tomaševcu
Pod vojnom jurisdikcijom, Tomaševac je urbanizovan po vojnim projektima, koji su važili u Južnom Banatu. Vojna granica ukinuta je 1872. Države i imena sela i dalje su se smenjivali. Međutim, nezavisno od država i imena, prvobitno urbanističko uređenje mesta i banatska arhitektura delimično su ostali do ovih dana.
Tomaševac ovih dana
U vremenu planiranja naselja u Vojnoj granici urbanistički plan predviđao je da se naselje obrazuje u obliku pravougaonika, a ulice seku pod pravim uglovima. Topologija Tomaševca do danas se zadržala. Jedno od osnovnih urbanističkih pravila nalagalo je da kuće budu ušorene. Da se grade u nizu, uz ulicu.
Ušorene kuće u jednom od sokaka Tomaševca
Planom je određena širina glavnih i sporednih ulica, koja je morala da obezbedi prohodnost za potrebe svakodnevnih aktivnosti. Rastojanje između kuća i objekata trebalo je da bude dovoljno veliko, da bi se sprečilo lako širenje požara.
Centar Tomaševca
Prema položaju ka ulici, predviđena su tri tipa kuća: kuće na ćošku, kuće po širini (na brazdu - užom stranom graniče se sa ulicom) i kuće u nizu, koje dužom osnovom graniče sa ulicom.
Tip kuća postavljenih po širini, u nizu uz ulicu
Zbog položaja, a ponekad nedovoljne širine placa, u dvorište se ulazi kroz kapije, koje su deo kuće. Spoljne strane kapija često su dekorisane da ne naruše izgled fasade.
Kapija kao deo kuće
Među prvim kolonistima u Banatu početkom XVIII bilo je stanovništvo, koje je po geografskom poreklu nazivano "Dunavskim Švabama" (nem. Danube Swabians). Ime i izvedeni pridevi zadržali su se do danas: Švabe, švapske kuće i slično. Luksuznije kuće građene su bliže centru i po prvobitnim vlasnicima i danas se nazivaju "švapskim kućama".
Preovlađujući stil luksuznih kuća, s početka XX veka je klasicizam. Prepoznaju se po karakterističnim, dekorativnim motivima na fasadama. Ističu se oštri i jasni geometrijski oblici, uz poneki floralni motiv.
Švapska kuća sa početka XX veka
U delovima sela prema periferiji, njivama i ritovima važila su ista pravila gradnje i tipologije kuća. Samo su te kuće bile skromnije. Stanovništvo Tomaševca pretežno se bavilo poljoprivredom, pa su često, uz samu kuću, građeni ambari i koševi. O važnosti koševa za domaćinstvo govori način gradnje. Kao i kuća, koš je trebalo da bude lep, i ako je moguće, da predstavlja arhitektonsku celinu s kućom.
Arhitektonska celina tradicionalne banatske kuće i karakterističnog banatskog ambara
Javni objekti i spomenici
U vreme osnivanja Vojne granice urbanistički planovi postavljali su javne objekte oko obaveznog gradskog parka, u centar naselja. Taj prostor dodeljen je administrativnim objektima, školi, crkvama, javnim česmama i bunarima. Crkve su građene prema nacionalnoj pripadnosti graničara i stanovnika. U Tomaševcu živelo je pretežno srpsko stanovništvo, pa je izgrađena pravoslavna crkva. Počev od Mađarske revolucije 1848. godine, crkve su rušene i iznova građene.
Sadašnja crkva Svetog Nikole izgrađena je 1814. gоdinе u stilu klаsicizmа. Povremeno su vršene potrebne popravke. Proglašena je za spomenik kulture od velikog značaja.
Crkva svetog Nikole sagrađena je 1814. godine
Poseban događaj za Tomaševac je završetak pruge Pančevo - Zrenjanin 1894. godine. Tada je izgrađena i železnička stanica Tomaševac.
Železnička stanica Tomaševac
Sa završetkom Drugog svetskog rata nova država zatekla se u osiromašenoj zemlji i sa velikim brojem nepismenog stanovništva. Deo Prvog petogodišnjeg plana posvećen je opismenjavanju i školovanju stanovništva. Između ostalog, predviđena je izgradnja oko 1500 zadružnih domova, koji bi trebalo da omoguće uslove za novi socijalni i kulturnih život sela. Jedan od zadružnih domova izgrađen je u Tomaševcu. Polovinom XX veka bio je centar opismenjavanja, obrazovanja i kulturnog života sela.
Vremenom, delom zbog ideoloških konotacija, zadružni domovi menjaju ime u domove kulture, pa u centre za kulturu. Sa svakom promenom imena, uloga i značaj zadružnih domova bili su sve manji. Mnogi su zapušteni, neki su se vremenom srušili. Zadružni dom u Tomaševcu izgrađen je u Gradskom parku. Ovih dana je napušten, a njegova budućnost potpuno je neizvesna.
Napušten Zadružni dom u Tomaševcu
Ni jedan od ratova nije zaobišao Tomaševac. U svakom je bilo mnogo žrtava za jedno malo, sasvim obično banatsko selo. U Gradskom parku podignuto je više spomenika stanovnicima Tomaševca, stradalim u Prvom i Drugom svetskom ratu.
Tokom Prvog svetskog rata meštani Tomaševca ginuli su u svim mogućim vojskama. Na Solunskom frontu stradali su u srpskoj vojsci kao dobrovoljci . U Dobrudži bili su deo sastava austrougarske vojske. Konačno, njima i njihovim porodicama nije bilo važno na kojoj su strani poginuli.
Spomenici stanovnicima Tomaševca stradalim u Prvom i Drugom svetskom ratu
Posle Prvog, došao je Drugi svetski rat, pa se opet ginulo i umiralo. Stanovnici Tomaševca ginuli su u partizanskim jedinicama, najviše na Sremskom frontu, ili su umirli u nemačkim logorima. Svejedno!
Crkva svetog Nikole obnovljena je 1938. godine
Vesti iz kibic fenstera i sokaka
Sa ljudima i kućama nestaju i svedoci socijalnog života banatskih sokaka. Jedan od obaveznih i prepoznatljivih delova banatskih kuća bio je "kibic fenster" (nem. kiebitz fenster). Isturen je na sokak, pa se iz prozora pruža panoramski pogled na sve strane sokaka. Frajlicama služio je da izdaleka vide momke i da se pokažu, a starijim gospođama da budu u toku sa svim događanjima na sokaku.
U sokacima se u julu 1878. pričalo da je konačno uhapšen svinjar Marinko Markičev, zato što je svom gazdi, Jovanu Todinu ukrao svinje. Dalje, u septembru 1801. graničar Gaja Mojin tužio je Simu Vuisina i Georgija Đurića jer mu nisu platili rakiju, koju su od njega uzeli.
Frajlice su sredinom 1931. čekale u kibic fensterima da vide Vasilija Šurlana, novog učitelja veronauke u tomaševačkoj osnovnoj školi. Kada se završio Drugi svetski rat, popovi nisu više bili poželjni momci. Umesto njih, krajem 1949. godine čekale su da sokakom prođu omladinci, udarnici iz lokalnih ciglana.
Prepoznatljiv nekadašnji banatski ambijent u Tomaševcu
Kako vreme prolazi, neki važni, ili sasvim obični, svakodnevni događaji postaju značajni i deo su autentične istorije mesta. Deo važnih vesti iz prošlosti Tomaševca sačuvan je istorijskim arhivima.
Završio se Prvi svetski rat, Tomaševac se zatekao u novoj državi. Škole i sudovi ponovo rade, sprovode se nova agrarna reforma i kolonizacija. Tokom cele 1930. vođene su rasprave o utvrđivanju objekata agrarne reforme, donošena su rešenja i revizije rešenja o uvođenju u posed agrarnih subjekata.
Međutim, bilo je događaja, koji su remetili seoski mir. Krajem 1930. selo je uznemirila pojava zaraznih, stočnih bolesti: šuge, slinavke i šapa. Konačno, prestanak epidemije zvanično je objavljen 23. decembra.
Kuća na kraju sela
Odmah po završetku Drugog svetskog rata, već 1945. godine, nove vlasti sprovodile su novu agrarnu reformu i kolonizaciju. Procedure se nisu menjale u odnosu na sve prethodne. Rađeni su spiskovi spoljnih i unutrašnjih kolonista. Iz različitih razloga, neke od molbi za kolonizaciju odbijene su. Konačno, 1948. godine kolonistima je dodelja eksproprisana, ili državna zemlja, uvedeni su u posede i dobili su zaključke Sreskog zemljišno-knjižnog suda o prenosu nekretnina.
Spomenik partizanskom borcu
Ovo je bio deo važnijih, ili običnih vesti od pre stotinak godina. Ako sačuvamo neke današnje, sasvim obične vesti, nekada i nekome biće sigurno zanimljive.
Zahvaljujem se:
- Ministarstvu kulture i informisanja Republike Srbije, koje je finansijski podržalo projekat "Zabroravljena arhitektura banatskih sokaka".
- Etnografskom muzeju u Beogradu na stručnoj pomoći.
- Zahvaljujem se stanovnicima, koje sam upoznao, ili nisam sreo, na lepim kućama i sačuvanom, slikovitom ambijentu mesta.
Stavovi autora teksta i fotografija nužno ne izražavaju stavove Ministarstva kulture i informisanja RS i ustanova, koje su pomogle realizaciju projekta.
