Perlez iz vremena Vojne granice i posle
Perlez je selo u kome su se od vremena Vojne granice smenjivale države i stanovnici. Pojedini primeri lepe banatske arhitekture odoleli su epidemiji nedefinisanih arhitekstonskih stilova iz naših gradskih predgrađa.
Sačuvani ambijent nekadašnjeg banatskog sokaka
Perlez, pod imenom Perlezvaroš, bio je 1775. godine deo Vojne granice. Naselja i tipologija objekata rađeni su po propisima, koji su važili za oblast Vojne granice u Južnom Banatu počev od druge polovine XVIII veka. Nezavisno od država i imena, urbanističko uređenje mesta i banatska arhitektura delimično su ostali do ovih dana.
Prepoznatljiva arhitektura nekadašnjih banatskih kuća
Urbanističkim planom predviđeno je da se naselje obrazuje u obliku pravougaonika. Određena je širina glavnih i sporednih ulica. Širine ulica morale su da obezbede prohodnost za potrebe svakodnevnih aktivnosti. Prvo, osnovno urbanističko pravilo nalagalo je da kuće budu ušorene. Da se grade u nizu, uz ulicu. Rastojanje između kuća i objekata trebalo je da bude dovoljno veliko, da se spreči lako širenje požara. Ulice se seku pod pravim uglovima, što se do danas zadržalo.
Raskrnica u Perlezu
Luksuznije kuće građene su bliže centru. U delovima sela prema periferiji, njivama i ritovima važila su ista pravila gradnje i tipologije kuća. Samo su te kuće bile skromnije.
Primer reprezentativne kuće ukrašene floralnim i geometrijskim motivima
Prema položaju ka ulici, predviđena su tri tipa kuća: kuće na ćošku, kuće po širini (na brazdu - užom stranom graniče se sa ulicom) i kuće, koje se dužom stranom graniče sa ulicom.
Švapska kuća na ćošku
Propisani arhitektonski uslovi zadržali su se i poštovani su do sedamdesetih godina XX veka. Do tog vremena izgled postojećih kuća nije menjan, a nove su građene po istim, vekovnim pravilima.
Seoska raskrnica sa kućom na ćošku
Javni objekti i spomenici
Organizacija naselja u okviru Vojne granice predviđala je izgradnju vojnih, administrativnih, obrazovnih i verskih objekata. U zavisnosti od strukture stanovništva, građene su pravoslavne, ili katoličke crkve. Prva crkva u Perlezu sagrađena je oko 1750. godine. Porušena je tokom Mađarske revolucije 1848. godine. Osnova današnje crkva Svetog uspenja završena je 1811. godine. Zapaljena je 1848. godine, u vreme Mađarske revolucije. Nakon toga, godinama je dograđivana i ulepšavana. Svoj doprinos dao je Uroš Predić. Naslikao je ikone, koje su 1899. postavljene na ikonostas.
Crkva Svetog uspenja u Perlezu
Jedan, od svakako najlepših javnih objekata barokne banatske arhitekture iz XVIII i XIX veka, je Kancelarija Srpske pravoslavne crkvene opštine Perlez. Nedavno je renovirana, pa je do izražaja došla barokna dekoracija fasade. Nalazi se u centru Perleza.
Kancelarija Srpske pravoslavne crkvene opštine Perlez
Prva katolička crkva izgrađena je 1777. Naredbom biskupa, crkva je 1804. godine dobila sadašnje ime: Bezgrešno začeće blažene djevice Marije. Nalazi se u Gradskom parku, nedaleko od pravoslavne crkve, čineći sa njom urbanističku celinu.
Crkva Bezgrešno začeće blažene djevice Marije u Perlezu
Poseban događaj u Perlezu bio je otvaranje pruge Novi Sad - Orlovat, koja završena 1899. godine, nakon izgradnje mosta na Tisi. Iste godine u Perlezu izgrađena je Železnička stanica Perlez.
Železnička stanica Perlez
Jedan od najlepših novijih objekata u Perlezu je Zadržni dom. Izgrađen je u periodu realizacije Prvog petogodišnjeg plana FNRJ. Plan je predvideo izgradnju oko 1500 zadružnih domova u zemlji. Zadružni domovi imali su prvenstveno obrazovno-kulturnu ulogu, mada se ne isključuje i političko-ideološka. U svakom slučaju, bili su centri opismenjavanja i obrazovanja stanovnika naših sela. Nakon više od pola veka prvobitni zadružni domovi menjali su imena. Postajali su domovi kulture, pa centri za kulturu. Sa svakom promenom imena značaj je bio sve manji, a većina nekadašnjih zadružnih domova ovih godina zaboravljena je, napuštena i često porušena. Za razliku od ostalih, Zadružni dom u Perlezu sačuvan je i obnovljen. Sasvim je moguće da će ponovo postati mesto okupljanja stanovnika.
Nekadašnji Zadružni dom u Perlezu
Od osnivanja sela, stanovnici Perleza, vojnici, ili samo građani, stradali su u ratovima. U parku, pored nekadašnjeg Zadružanog doma, a sada Doma kulture, podignut je spomenik meštanima, stradalim u Drugom svetskom ratu.
Spomenik žrtvama iz Drugog svetskog rata
Vesti iz kibic fenstera i sokaka
Sa ljudima i kućama nestaju i svedoci socijalnog života banatskih sokaka. Jedan od obaveznih i prepoznatljivih delova banatskih kuća bio je "kibic fenster" (nem. kiebitz fenster). Isturen je na sokak, pa se iz prozora pruža panoramski pogled na sve strane sokaka. Frajlicama služio je da izdaleka vide momke i da se pokažu, a starijim gospođama da budu u toku sa svim događanjima na sokaku.
Seoska raskrsnica sa baroknom kućom na ćošku
Nakon uspostavljanja Vojne granice, osnovani su i sudovi, koji su imali baš mnogo posla. Tokom 1787. pričalo se sokacima da je dezerter Mihael Derli uhapšen zbog napastvovanja devojčice Ciganke. Nagađalo se i ko će da nasledi majora Fridriha fon Vildberga, koji nije ostavio testament, ali ostavio je kuću, srebro, nameštaj i kola.
Ušorene kuće u Perlezu
Vesti, koje su se širile sokakom i kibic fensterima bile su obiman materijal za neku od današnjih hronika. Tako je 1801. Jova Popov osumnjičen za pljačku i druga nedela, a Dimitrije Grava da je ukrao 24 ovce. Tih godina Ištvan Pap otišao je u zatvor zbog krađe konja. Bilo je i organizovanog kriminala. Policija je 1802. tragala za lađarima Vasom Todorovićem i Paulom Adlerom, koji su osumnjičeni za krađu žita dok su prevozili žito od Perleza do Siska. Paul Adler nije pronađen u Županiji, dok se Vasa Todorović nalazio u Terek Bečeju, gde je vodio običan seoski život i nije bio lađar.
Privredni objekti: koš, abari i štale
Prvi svetski rat se završio. Banat je postao deo nove države, ali činovnici nisu se baš držali zakona i činovničkog kodeksa. Sokakom i kibic fensterima pronele su se vesti da u Osnovnoj školi u Perlezu međunacionalni odnosi Srba i Hrvata (Šokaca) nisu baš skladni.
Mamama i devojkama iz kibic fenstera posebno je bila zanimljiva vest da je 1930. pokrenuta disciplinska istraga protiv opštinskog lekara iz Perleza zbog svađe i tuče u kafani. Sredinom 1930. vođena je disciplinska istraga protiv Svetozara Krstića, zbog seče i prisvajanja opštinskih vrba. S obzirom da je te 1930/31. zima bila prilično hladna, navedeni Svetozar Krstić pogoreo je sve pomenute vrbe. S obzirom na okolnosti, postupak je obustavljen, jer ako nema vrba - nema ni krivice. Istovremeno, postupak je vođen protiv Stevana Željković, opštinskog podbeležnika, zbog nedoličnog ponašanja u službi, a protiv Žive Ninića, opštinskog kneza zbog nezakonitog poslovanja u službi.
Motiv iz Perleza
Konačno, na sokacima se šaputalo da u Opštini vladaju haos i netrpeljivost. Govorilo se da se vode disciplinske istrage protiv Georga Zelinskog, bivšeg opštinskog pisara, zbog nemarnog i nesavesnog rada u službi. Istraga se vodi i protiv Vuka Popovića, opštinski podbeležnik zbog neposlušnosti prema starešini i svađama sa službenicima opštine. U celu, zapletenu priču umešao se i već poznati Slavko Manjulov, v.d. podbeležnika u Orlovatu. Orlovat mu je bio mali za tuče i psovke, pa se u Perlezu, na sednici odbora, svađao i potukao sa Jocom Stanićem. Konačno, Slavko je iskoristio svoj položaj i kaznio opštinskog beležnika Svetozara Krstića "zbog neurednosti i nemarnosti u obavljanju beležničke dužnosti".
Nakon svega, vesti o perleškoj opštinskoj vlasti stigle su u Veliki Bečkerek, pa je sreski načelnik predložio izmenu Opštinske uprave u Perlezu.
Problema je bilo i u školi. Vođena je istraga o krivici Ivana Katlovarisa Ivana, učitelja u Perlezu, po tužbi upravitelja škole da je nezakonito prisvojio školsku imovinu. Par godina kasnije u glavnoj ulozi bio je Radoslav Kaćančanin. Tako je 1936. kažnjen novčanom kaznom zbog napuštanja dužnosti i mesta službovanja bez odobrenja nadležnih vlasti, a 1937. zbog davanja netačnih podataka u vezi kupovine školskih učila.
Panorama Perleza
Sokakom se 1931. glasno pričalo da Kosta Nakić i drugi iz Perleza traže da Električna centrala u Titelu smanji cena električne struje u Perlezu. Pomenuta grupa uložila je i žalbu Načelstvu sreza Bečekrečkog da im otpadne vode iz šećerane pomoriše svu ribu u Begeju.
Bilo je i običnih, svakodnevnih vesti. Dobrovoljačko vatrogasno društvo iz Perleza tražilo je dozvolu da u školskoj učionici jednom nedeljno drži svoje sastanke. I konačno, jedna lepa vest za sve frajlice iz kibic fenstera. Društvo za Srpsko narodno pozorište u Novom Sadu moli oštinsku vlast da omogući mladima iz Perleza da redovno posećuju predstave Narodnog pozorišta u oktobru, novembru i decembru.
Reprezentativni objekti u centru Perleza
Kako vreme prolazi, neki važni, ili sasvim obični, svakodnevni događaji postaju značajni i deo su autentične istorije mesta. Deo važnih vesti iz prošlosti Perleza sačuvan je istorijskim arhivima.
U periodu 1774-1788. donete su odluke o skelarinama preko reka (nem. Überfuhr Geld). Određene su cene za prevoz stoke i zaprežnih kola. Ulagani su veliki napori da se 1806. poprave putevi, mostovi i nasipi, kao i da se ubrza popravka kanala, kroz koji bi se brodskim putem omogućilo snabdevanje vojske namirnicama.
Polovinom XIX veka u Perlez je već bio značajno privredno i trgovačko mesto. Trgovci su najčešće putovali, pa su Moricu Perlezu (Perlesz Móritz) 22. februara 1853. godine izdate isprave za put u Peštu, putovanja unutar Ugarske, Srpskog Vojvodstva i Tamiškog Banata.
Mlin u Perlezu
Završetkom Prvog svetskog rata Banat se našao u drugoj, novoj državi. Jedna od prvih aktivnosti nove vlasti bila je agrarna reforma. Već u februaru 1919. vrši se utvrđivanje objekata velikog poseda opštine Perlez i izrađuje se prikaz stanja po katastru i gruntovnicama. Istovremeno, radi se premer zemljišta, koje bi se dodelilo subjektima agrarne reforme u opštini Perlez.
Posebni problemi iskrsli su od 1930. do 1932. godine. Pojavila se zarazna bolest šuga, kao i stočne bolesti sakagija, slinavka, šap i svinjska kuga. Zato je otkazan vašar u Perlezu. Obolele životinje usmrćene su, a naknade su isplaćene Milici Miškov i Milanu Padejskom.
Završio se još jedan rat. Stara država zamenjena je novom.
U centru Perleza su Zadružni dom i spomenik žrtvama iz Drugog svetskog rata
Neposredno posle rata, počev od 1946. godine, usledile su još jedna agrarna reforma i kolonizacija Banata. Naseljavani su borci i njihove porodice iz republika nove Jugoslavije. Za obnovu i razvoj zemlje i ispunjenje petogodišnjih planova bili su potrebni stručnjaci. Već 1945, među prvim aktivnostima bilo je otvaranje đačkih internata i definisanje statusa Fonda za pomaganje siromašnih učenika osnovne škole u Farkaždinu, čiji je osnivač bio Kosta Rakić iz Perleza. Osnivane su škole za učenike u privredi. Jedna od njih radila je u Perlezu. Za potrebe posleratne obnove zemlje organizovane su radne akcije. Sačuvani su podaci o udarnicima u preduzećima ciglarske industrije u Perlezu, Plandištu i Prigravici iz 1949. godine.
Ovo je bio deo važnijih, ili običnih vesti od pre stotinak godina. Ako sačuvamo neke današnje, sasvim obične vesti, nekada i nekome biće sigurno zanimljive.
Zahvaljujem se:
- Ministarstvu kulture i informisanja Republike Srbije, koje je finansijski podržalo projekat "Zabroravljena arhitektura banatskih sokaka".
- Etnografskom muzeju u Beogradu na stručnoj pomoći.
- Zahvaljujem se stanovnicima, koje sam upoznao, ili nisam sreo, na lepim kućama i sačuvanom, slikovitom ambijentu mesta.
Stavovi autora teksta i fotografija nužno ne izražavaju stavove Ministarstva kulture i informisanja RS i ustanova, koje su pomogle realizaciju projekta.
