Sakule iz vremena Vojne granice i posle
Sakule je selo u kome su se od vremena Vojne granice smenjivale države i stanovnici. Za razliku od većine naših gradova, Sakule čuva viševekovni Gradski park i deo nekadašnje ambijentalne banatske arhitekture.
Sakule je polovinom 18. veka bilo regulisano srpsko naselje, bez kolonističkog dela. Po zapisima austrijskog carskog revizora Erlera 1774. godine, Sakule je imalo vojni status u okviru Banatske vojne granice. U to vreme naseljeno je graničarima, pretežno srpske nacionalnosti.
Dom Dobrovoljnog vatrogasnog društva Sakule
Pod vojnom jurisdikcijom, Sakule je urbanizovano po vojnim projektima kapetana Veglera, koji su važili u Južnom Banatu. Vojna granica ukinuta je 1872. Države su se smenjivali. Međutim, nezavisno od država i imena, prvobitno urbanističko uređenje mesta i banatska arhitektura delimično su ostali do ovih dana.
U vremenu planiranja naselja u Vojnoj granici urbanistički plan predviđao je da se naselje obrazuje u obliku pravougaonika, a ulice seku pod pravim uglovima. Topologija Sakula zadržala se do danas. Planom je određena širina glavnih i sporednih ulica, koja je morala da obezbedi prohodnost za potrebe svakodnevnih aktivnosti.
Široke seoske ulice zadržale su se do ovih dana
Jedno od osnovnih urbanističkih pravila nalagalo je da kuće budu ušorene. Da se grade u nizu, uz ulicu. Rastojanje između kuća i objekata trebalo je da bude dovoljno veliko, da bi se sprečilo lako širenje požara.
Ušorene kuće - tip kuća postavljenih po dužini, u nizu uz ulicu
Plan kapetana Veglera predvideo je da se u svim regulisanim, starosedelačkim naseljima, počev od sedamdesetih godina 18. veka, grade dvosobne kuće od nabijene zemlje i sa trščanim krovovima. Temelji, ojačanja i dimnjaci bili su od pečene, ili nepečene cigle. Propisane površine kuća bile su 34,8 m2.
Prema položaju ka ulici, predviđena su tri tipa kuća: kuće na ćošku, kuće po širini (na brazdu - užom stranom graniče se sa ulicom) i kuće u nizu, koje dužom osnovom graniče sa ulicom. Zbog položaja, a ponekad nedovoljne širine placa, u dvorište se ulazi kroz kapije, koje su deo kuće. Spoljne strane kapija često su dekorisane da ne naruše izgled fasade.
Kuće u nizu - postavljene širom stranom prema ulici
Među prvim kolonistima u Banatu početkom XVIII bilo je stanovništvo, koje je po geografskom poreklu nazivano "Dunavskim Švabama" (nem. Danube Swabians). Ime i izvedeni pridevi zadržali su se do danas: Švabe, švapske kuće i slično. Luksuznije kuće građene su bliže centru i po prvobitnim vlasnicima i danas se nazivaju "švapskim kućama". Preovlađujući stil luksuznih kuća, s početka XX veka je klasicizam. Prepoznaju se po karakterističnim, dekorativnim motivima na fasadama. Ističu se oštri i jasni geometrijski oblici, uz poneki floralni motiv.
U delovima sela prema periferiji, njivama i ritovima važila su ista pravila gradnje i tipologije kuća. Samo su te kuće bile skromnije.
Kuća na brazdu - postavljena užom stranom prema ulici
Stanovništvo Sakula pretežno se bavilo poljoprivredom, pa su često, uz samu kuću, građeni ambari i koševi. U bilo kom slučaju, ukoliko ambar nije naslonjen na kuću, svakako se nalazi u dubini placa, u dvorištu.
Seoska kuća i koš u dvorištu
Javni objekti i spomenici
Najstariji sačuvani javni objekat u Sakulama je crkva svetog Nikole. Građena je u periodu od 1844. do 1846. godine, u tada preovlađujućem baroknom stilu. Do danas je više puta popravljana i adaptirana. Ima status kulturnog dobra.
Crkva svetog Nikole sagrađena je 1846. godine
Dobrovoljno vatrogasno društvo (DVD) u Sakulama osnovano je 1934. godine. Dom DVD izgrađen je po tipskom projektu, koji su se u to vreme koristio u Banatu. Čini se da je ovih dana zgrada napuštena. Bilo bi lepo i korisno da se Dom, sa izdaleka uočljivim vatrogasnim tornjem, sanira i sačuva, pa i da ubuduće bude putokaz do centra sela.
Dom Dobrovoljnog vatrogasnog društva Sakule
Na ulasku u Sakule još uvek postoji zgrada nekadašnjeg mlina. Ovih dana njena budućnost krajnje je neizvesna.
Napuštena zgrada mlina na ulasku u Sakule
Tokom Prvog svetskog rata meštani Sakula ginuli su u svim mogućim vojskama. Na Solunskom frontu stradali su u srpskoj vojsci kao dobrovoljci. U Dobrudži bili su deo sastava austrougarske vojske. Konačno, njima i njihovim porodicama nije bilo važno na kojoj su strani poginuli.
Posle Prvog, došao je Drugi svetski rat, pa se opet ginulo i umiralo. Stanovnici Sakula ginuli su u partizanskim jedinicama, najviše na Sremskom frontu 1945, ili su stradali u nemačkim logorima. Svejedno! Ni jedan od ratova nije zaobišao Sakule. U svakom je bilo mnogo žrtava za jedno malo, sasvim obično banatsko selo. U Gradskom parku podignuti su spomenik i spomen-česma stradalim stanovnicima Sakula u Drugom svetskom ratu.
Spomenik stanovnicima Sakula poginulim u Drugom svetskom ratu
Spomen-česma posvećena palim borcima Sakula poginulim u NOB-u
Vesti iz kibic fenstera i sokaka
Sa ljudima i kućama nestaju i svedoci socijalnog života banatskih sokaka. Jedan od obaveznih i prepoznatljivih delova banatskih kuća bio je "kibic fenster" (nem. kiebitz fenster). Isturen je na sokak, pa se iz prozora pruža panoramski pogled na sve strane sokaka. Frajlicama služio je da izdaleka vide momke i da se pokažu, a starijim gospođama da budu u toku sa svim događanjima na sokaku.
Pored običnih, dnevnih vesti, sredinom 1931. pročulo se da će od jeseni ponovo da radi nemačka škola. Posle Prvog svetskog rata ideje sokolskog pokreta masovno su prihvaćene i u Banatu. Lepa vest u septembru 1931. bila je da je Sokolsko društvo iz Sakula dobilo novčanu pomoć za sređivanje zgrade Društva.
Crkva svetog Nikole sagrađena je 1846. godine
Kako vreme prolazi, neki važni, ili sasvim obični, svakodnevni događaji postaju značajni i deo su autentične istorije mesta. Deo važnih vesti iz prošlosti Sakula sačuvan je istorijskim arhivima.
Završio se Prvi svetski rat, Sakule se zateklo u novoj državi. Škole i sudovi ponovo rade, sprovode se nova agrarna reforma i kolonizacija. Tokom cele 1931. vođene su rasprave o utvrđivanju objekata agrarne reforme, donošena su rešenja i revizije rešenja o uvođenju u posed agrarnih subjekata i dobrovoljaca iz Prvog svetskog rata.
Vozilo Dobrovoljnog vatrogasnog društva Sakule
Nova kolonizacija i agrarna reforma počele su odmah po završetku Drugog svetskog rata, 1945. godine. Procedure se nisu menjale u odnosu na sve prethodne. Rađeni su spiskovi spoljnih i unutrašnjih kolonista. Iz različitih razloga, neke od molbi za kolonizaciju odbijene su. Konačno, 1949. godine kolonistima je dodelja eksproprisana, ili državna zemlja, uvedeni su u posede i dobili su zaključke Sreskog zemljišno-knjižnog suda o prenosu nekretnina.
Da bi se pomoglo novim vlasnicima zemlje, posebno porodicama, koje su se doselile iz drugih krajeva Jugoslavije, u Sakulama je osnovana Škola poljoprivrednih proizvođača.
Ovo je bio deo važnijih, ili običnih vesti od pre stotinak godina. Ako sačuvamo neke današnje, sasvim obične vesti, nekada i nekome biće sigurno zanimljive.
Ovih dana Sakule je deo trase Evropskog biciklističkog koridora broj 11.
Zahvaljujem se:
- Ministarstvu kulture i informisanja Republike Srbije, koje je finansijski podržalo projekat "Zabroravljena arhitektura banatskih sokaka".
- Etnografskom muzeju u Beogradu na stručnoj pomoći.
- Zahvaljujem se stanovnicima, koje sam upoznao, ili nisam sreo, na lepim kućama i sačuvanom, slikovitom ambijentu mesta.
Stavovi autora teksta i fotografija nužno ne izražavaju stavove Ministarstva kulture i informisanja RS i ustanova, koje su pomogle realizaciju projekta.
