Deliblato - stogodišnja arhitektura banatskih sokaka

Razvoj današnjeg Deliblata započeo je po vojnim planovima polovinom XVIII veka, sa ciljem da se zaštiti južna granica Austro-Ugarske. Banatska vojna granica ukinuta je 1872, države su se smenjivale, ali nekadašnji ambijent deliblatskih sokaka još uvek opstaje.

Trg u centru Deliblata

Deliblato je bilo deo Banatske vojne granice. Planska izgradnja Deliblata počela je odlukom Marije Terezije iz 1769. godine, kojom se organizaciono preuređuje Banatska vojna grnica i u Deliblato naseljavaju srpski i rumunski graničari. Za potrebe vojske, 1780. počela je da radi Militarska trivijalna škola na nemačkom jeziku. Građanska škola se u arhivskim dokumentima prvi put pominje 1825. godine.

Jedna od ulica u Deliblatu ovih dana

Vojno naselje građeno je po detaljnim urbanističkim planovima kapetana Veglera. Kao i u ostalim ravničarskim delovima Austro-Ugarske, široke ulice seku se pod pravim uglovima, a celo naselje je pravilnog geometrijskog oblika.

Gradski tip stambene kuće u Deliblatu

Na jednoj od raskrnica deo nakadašnjeg ambijenta sačuvala je jedna od brojnih javnih pumpi za vodu.

Sačuvana seoska pumpa za vodu

Estetika tradicionalne arhitekture u Deliblatu

Iako se Deliblato nalazi relativno blizu Beograda i Pančeva, izostao je agresivan uticaj arhitektonski nedefinisane i haotične gradnje sa periferija većih gradova. Svakako, postoje primeri narušavanja arhitektonskog i vizuelnog identiteta Deliblata. Međutim, činjenica je da je veliki broj kuća u Deliblatu zadržao svoj prvobitni oblik, dimenzije, izgled i fasadne ukrase.

Ulica u centru Deliblata

Tokom vremena, arhitektura privatnih i javnih objekata menjala se, ali tipologija je ostajala ista. Pretežno se zadržala do šezdesetih godina XX veka. Podjednako je uočljiva na stambenim zgradama gradskog tipa i na seoskim kućama.

Gradski tip stambene kuće

Kuće gradskog tipa gradile su imućnije porodice. Od ostalih, seoskih kuća razlikuju se po veličini i orginalnim ukrasima na uličnoj fasadi. Inspirisani Žolnai (mađ. Zsolnay) keramikom, neke od fasada ukrašene su pristupačnijim keramičkim pločicama.

Fasada ukrašena keramičkim pločicama

Gradske kuće građene su najčešće u centru i u blizini centra. One druge, seoske, građene su na periferiji, prema seoskim njivama, pašnjacima i ritovima.

Primer izuzetno lepe kuće seoskog tipa

Poslednjih decenija, kao što je slučaj i u drugim selima i manjim gradovima u Srbiji, broj stanovnika u Deliblatu sve je manji. Banatske ambijentalne celine, sa karakterističnim kućama, nestaju. Nakon stotinak godina od izgradnje neke od kuća napuštene su. Neke druge zamenili su nove, nedefinisanih arhitektonskih stilova.

Sačuvana ambijentalna celina kuća seoskog tipa u Deliblatu

Sačuvane, stogodišnje kuće i po današnjim kriterijumima primeri su lepih i funkcionalnih arhitektonskih rešenja.

Lepa stogodišja kuća u Deliblatu

Ovih dana, preostale stogodišnje kuće najčešće su u dobrom stanju i sveže okrečene. Kada su osunčane, paleta pastelnih boja fasada običnih, seoskih kuća, gradi jedinstvenu ambijentalnu celinu.

Pastelno obojene seoske kuće u Deliblatu

Unutrašnjost dvorišta od ulice dele mala i velika kapija i koš za kukuruz. Značaj kapija ističe tipologija kuća. Nalaze se po sredini kuće, ili se do ulice nadovezuju na kuću. Slične su veličine, ali su, odražavajući ukus domaćina, njihove konstrukcije različite.

Primer lepih kapija i koš za kukuruz

Javni objekti

U Deliblatu pomešala su se vremena i države. Na vreme Vojne granice nadovezali su se periodi do Prvog svetskog rata, pa između dva svetska rata i konačno, period posle II svetskog rata.

Centar Deliblata

Ovih dana centar Deliblata izuzetno je sređen. Izdvajaju se zgrade nekadašnje opštine i zadružnog doma. Izgrađene su po tipskim projektima, karakterističnim za period gradnje. Zgrada mesne kancelarije završena je pre stotinak godina, po projektima za izgradnju administrativnih objekata.

Zgrada mesne kancelarije u Deliblatu

Zadržni dom izgrađen je pedesetih godina XX veka, kao jedan od 1300 zadržunih domova, predviđenih Prvim petogodinjim planom FNRJ. Veličina doma prilagođena je tadašnjem broju stanovnika. Dugo nakon izgradnje, zadružni domovi bili su centri kulturnog i socijalnog života sela. Kako je vreme prolazilo, menjali su se njihovi nazivi i uloga u životu sela. Nazivani su domovima kulture, pa centrima za kulturu. Za razliku od većine, čini se da je nekadašnji zadružni dom u Deliblatu nakon, sedamdeset godina, lepši od onog iz vremena izgradnje.

Nekadašnji zadružni dom u Deliblatu

Svaka nova vlast imala je svoje junake, a novi junaci dobijali su svoje ulice. Za razliku od mnogih mesta u Srbiji (posebno u Beogradu), u kojima su rušeni prethodni spomenici, a na njihovim mestima podizani novi, u Deliblatu još uvek postoje spomenici i ulice iz prethodnog razdoblja.

Ulica Maršala Tita

U centru je spomenik, posvećen borcima iz Drugog svetskog rata. Zbog malo, mnogo malo novca, neko je ukrao nekoliko slova i biste heroja.

Spomenik Albu-Makri, Bogdanu Petroviću i Dušanu Buzadžiji

Od početka kolonizacije Banata i osnivanja Banatske vojne granice škole i crkve u naseljima građene su na osnovu nacionalne strukture stanovništva. Zadržavajući tu tradiciju, u Deliblatu izgrađene su dve crkve: srpska Crkva svetog Nikole i pravoslavna rumunska Crkva svete Trojice.

Prema podacima crkvenih hronika današnja pravoslavna crkva u Deliblatu izgrađena je 1778. godine. Posle više stradanja, današnji, konačni izgled Crkva svetog Nikole dobila je 1886. godine.

Barokna crkva Svetog Nikole u Deliblatu

Rumunska pravoslavna crkva u Deliblatu završena je 1927. godine. Posvećena je Svetoj Trojici.

Rumunska crkva u Deliblatu

Vesti iz kibic fenstera

Sa ljudima i kućama nestaju i svedoci socijalnog života banatskih sokaka. Jedan od obaveznih i prepoznatljivih delova banatskih kuća bio je "kibic fenster" (nem. kiebitz fenster). Isturen je na sokak, pa se iz prozora pruža panoramski pogled na sve strane sokaka. Devojkama je služio da izdaleka vide momke i da se pokažu, a starijim gospođama da budu u toku sa svim događanjima na sokaku.

Kibic fenster ili kibic pendžer

Zahvaljujući mladim damama i starijim gospođama iz kibic fenstera 1919. saznalo da se mađarsko zabavište u Deliblatu, zbog velike većine srpskog stanovništva, prevodi u srpsko. Za "zabavilju" izabrana je Draginja Popović iz Deliblata. Promenjene su i nastavne osnove u državnim osnovnim školama, a za učiteljicu je postavljena Olga Đuričić. Pronela se i vest da su učitelji Julija P. i Sava G. zanemarivši službu u Deliblatu otišli u Rumuniju i da su zbog toga suspendovani. Pričalo se da je 1932. godine, Branislav Miljević, svršeni maturant iz Deliblata, zatražio stipendiju za studiranje veterine, ili prava i da je stipendija odobrena.

Deo kulturnog života Deliblata odvijao se u okviru Sokolska organizacije. Zato je 1934, radi učešća na Opštem sokolskom prosvetnom tečaju u Beogradu učiteljima: Radosavljević Vlajku iz Stublina, Lipošćak Zorici iz Lučice, Vojdanović Metodiju iz Boževca, Stojadinović Živanu iz Deliblata, Jakšić Luki iz Krčedina i zabavilji Omarac Jeleni iz Mramorka odobreno odsustvo. Malo kasnije, 1937. godine, Deliblato se pripremalo za proslavu pedesetogodišnjice osnivanja Srpskog crkvenog pevačkog društva, pa je upućena molba, u kojoj se traži novčana pomoć za podizanje njihovog doma. Vesti iz kibic pendžera stizale su i nakon II svetskog rata. Tako je razglašeno da će se u oktobru 1949. organizovati "Partizanski marš" u Deliblatskoj peščari i partizanski marš "Tragom I Vojvođanske Brigade".

Tokom 1930. godine vesti iz kibuc pendžera bile su izuzetno zanimljive: K. Ivočković, knez Opštine Deliblato, prijavljen je i kažnjen zbog zločina mita, pijančenja po kafanama i drugih nezakonitih dela. Istovremeno, u Lovačkom društvu bilo sukoba i grupašenja, pa je Društvo ukinuto.

Kibic fenster ili kibic pendžer

Kako vreme prolazi, neki obični, svakodnevni događaji postaju značajni i deo su autentične istorije mesta. Deo važnih vesti iz prošlosti Deliblata sačuvan je u istorijskim arhivima.

Ostala su i dokumenti o brojnim kolonizacijama i agrarnim reformama, kojih je bilo još od XVIII veka. Poslednje su bile nakon I i posle II svetskog rata. Dobrovoljcima iz I svetskog rata: Plavelj Slavku, Zarić Obradu i Vujičić Đorđu dodeljena je 1932. kolonistička zemlja u Deliblatu. Raspodela zemlje oduvek je praćena zloupotrebama. Neki su pokušavali da dobiju posede u više mesta, pa im je višak zemlje oduziman. Zbog višestrukog dodeljivanja zemlje, 1932. godine doneta su rešenja da se Đuri i Petru V. i Vukašinu R. oduzme zemlja u deliblatskoj opštini. Iste, 1932. godine, Đorđević Boža iz Beograda dobio je dozvolu za izvoz svinja u Beč, a Šumska uprava Deliblato obraća se dopisom najbližim železničkim stanicama da ne vrše utovar šumskog proizvoda bez potvrda o poreklu.

Pojedini događaji iz prošlosti Deliblata aktuelni su i ovih dana. Zabeleženo je da je 1929. godine tražen novac za policijsku službu, opštinske činovnike i školsko osoblje. Krajem 1932. godine proglašena je epidemija slinavke i šapa. Trajala je oko mesec dana i zvanično se završila 22. novembra 1932 godine.

Kao i nedavno, 1932. reke Nera, Karaš i Dunav izlile su se iz korita i poplavile 4000 jutara zemlje. Zbog poplava, načelnik požarevačkog sreza tražio je odobrenje da stanovnici opštine Ostrova mogu da napasaju stoku u deliblatskoj državnoj šumi, jer je njihova paša poplavljena. Da bi se pratile vremenske prilike, 1935. godine zatraženo je da se obnovi meteorološka stanica na Deliblatskom pesku.

Prirodni rezervat Kraljevac

Poslednja kolonizacija vršena je nakon II svetskog rata, 1948. godine. Sačuvana su dokumenta: o utvrđivanju objekata agrarne reforme i eksproprijaciji zemljišta; o nosiocima kolonizacije i njihovim domaćinstvima; planovi seoskih atara sa prikazima kuća i zemljišta dodeljenih kolonistima; spiskovi odbijenih lica i slično.

Lepa kuća u Deliblatu, koju bi trebalo sačuvati

Zanimljivi su i podaci o socijalnoj brizi. U periodu 1938-1945. postojali su, između ostalih, školski, radnički i sirotinjski fondovi.
U periodu nakon II svetskog rata sastavni deo svakodnevnog života stanovnika Deliblata bio je ideološki, organizaciono-politički rad. Instrukturi su izveštavali o radu organa narodne vlasti, stanju seoskih partijskih ćelija i masovnih političkih organizacija.

Panorama Deliblata

Konačno, i pored činjenice da je Deliblato deo ovdašnjih svakakvih promena i novih navika, bilo bi lepo da se preostali, nekadašnji ambijent banatskog sela sačuva.

 

---

Zahvaljujem se:

• Ministarstvu kulture i informisanja Republike Srbije, koje je finansijski podržalo projekat "Zabroravljena arhitektura banatskih sokaka".
• Etnografskom muzeju u Beogradu na stručnoj pomoći.
• Zahvaljujem se stanovnicima, koje sam upoznao, ili nisam sreo, na lepim kućama i sačuvanom, slikovitom ambijentu mesta.

Stavovi autora teksta i fotografija nužno ne izražavaju stavove Ministarstva kulture i informisanja RS i ustanova, koje su pomogle realizaciju projekta.